هشتم مارس، روز جهانی زن فرصتی است تا به چالش‌ها و دستاورد‌های زنان در جوامع مختلف بپردازیم. زنان به عنوان نیمی از جمعیت کشور همچنان در وضعیت نابرابر در بازار کار به سر می‌برند. وضعیت زنان در بازار کار ایران طی یک دهه گذشته دستخوش تغییرات قابل توجهی بوده است.
به گزارش اقتصاد ۲۴، داده‌ها نشان می‌دهد که نرخ بیکاری زنان در برخی سال‌ها کاهش یافته، اما این کاهش همیشه با بهبود وضعیت اشتغال همراه نبوده است. در کنار این کاهش، نرخ مشارکت زنان نیز روندی نزولی داشته است، که می‌تواند نشان‌دهنده ناامیدی برخی از زنان از یافتن شغل یا تصمیم آنها برای خارج‌شدن از بازار کار باشد. این پدیده ممکن است ناشی از عوامل مختلفی از جمله موانع فرهنگی و اجتماعی، محدودیت‌های قانونی، کمبود فرصت‌های شغلی و عدم دسترسی به آموزش و مهارت‌آموزی باشد.
سهم زنان از بازار کار ایران
با در نظر گرفتن تعریف مرکز آمار ایران، افراد ۱۵ ساله و بیشتر جمعیت حاضر، در سن کار تلقی می‌شوند و وضعیت آنها در آمار‌های بازار کار محاسبه می‌شود. این جمعیت به دو بخش جمعیت فعال و غیرفعال تقسیم می‌شود. جمعیت فعال مجموع افراد شاغل و بیکار است و از نسبت آن به جمعیت حاضر در سن کار نرخ مشارکت اقتصادی به دست می‌آید. آن دسته از جمعیت فعال که به دنبال کار هستند، ولی موفق به یافتن آن نمی‌شوند «بیکار» نامیده می‌شوند. از نسبت افراد بیکار به جمعیت فعال نیز نرخ بیکاری به دست می‌آید.
براساس داده‌های موجود از سال ۱۳۹۲ تا ۱۴۰۳ نرخ بیکاری زنان در ایران در بازه‌ای بین ۱۳.۷ تا ۲۱.۹ درصد در نوسان بوده است. بالاترین نرخ بیکاری زنان در تابستان ۱۳۹۵ با ۲۱.۹ درصد و پایین‌ترین نرخ در بهار ۱۳۹۹ با ۱۳.۷ درصد ثبت شده است. از سوی دیگر، نرخ مشارکت زنان در این بازه زمانی بین ۱۰.۳ تا ۱۸.۳ درصد متغیر بوده است. بالاترین نرخ مشارکت در بهار ۱۳۹۷ با ۱۸.۳ درصد و پایین‌ترین نرخ در زمستان ۱۳۹۲ با ۱۰.۳ درصد ثبت شده است.
آمار‌ها نشان می‌دهد که نسبت اشتغال زنان (درصد زنان شاغل از کل جمعیت زنان در سن کار) در بازه‌ای بین ۱۰.۹ تا ۱۴.۸ درصد در نوسان بوده است. این نسبت در سال‌های اخیر روندی نسبتاً ثابت داشته است. آخرین آمار موجود مربوط به پاییز ۱۴۰۳ نشان می‌دهد که نرخ بیکاری زنان به ۱۴.۵ درصد رسیده است، که نسبت به تابستان همان سال (۱۴.۶ درصد) کاهش جزئی داشته است. با این حال، نرخ مشارکت زنان در پاییز ۱۴۰۳ به ۱۳.۷ درصد کاهش یافته است. این امر نشان‌دهنده این است که تعداد کمتری از زنان در سن کار، یا شاغل هستند یا به دنبال کار می‌گردند.
داده‌های موجود حاکی از آن است که در دو دهه گذشته بهترین نرخ بیکاری زنان ۱۳.۷ درصد بوده که آن نیز به دلیل همه‌گیری کرونا و خروج زنان از جمعیت فعال اتفاق افتاده است. این در حالیست بدترین نرخ بیکاری مردان حدود ۱۲ درصد بوده است. نرخ مشارکت اقتصادی زنان در این بازه زمانی از ۲۰ درصد فراتر نرفته، این در حالیست که نرخ مشارکت اقتصادی مردان همیشه بالای ۶۰ درصد بوده است.
اشتغال زنان ایران از پاکستان هم عقب ماند
«گزارش جهانی شکاف جنسیتی سال ۲۰۲۴» مجمع جهانی اقتصاد که بر اساس شاخص جهانی شکاف جنسیتی سالانه تهیه شده است، وضعیت فعلی و تکامل برابری جنسیتی را در چهار بعد کلیدی مشارکت و فرصت‌های اقتصادی، دست‌یابی به تحصیل و آموزش، سلامت و بقا و توانمندسازی سیاسی بررسی می‌کند. این گزارش که ۱۴۶ کشور را پوشش می‌دهد، نشان از وضعیت نامناسب خاورمیانه دارد.
در میان کشور‌های خاورمیانه، وضعیت ایران تنها از کشور سودان بهتر است. در مقایسه با کشور‌های دنیا هم وضعیت ایران در زیرشاخص برابری اقتصادی تنها از بنگلادش و سودان بهتر است؛ اما در زیرشاخص نرخ مشارکت نیروی کار وضعیت ایران تنها با ۲۰.۱ درصد از همه بدتر است.در خاورمیانه، ایران در قعر جدول رتبه‌بندی کشور‌های منطقه، در میان ۱۵ کشور، رتبه ۱۴ را دارد. در این جدول امارات، اسرائیل، تونس، بحرین، اردن، عربستان، قطر، کویت، لبنان، مصر، عمان، مراکش و الجزیره به ترتیب بالاتر از ایران قرار دارند و کشور سودان بعد از ایران رتبه ۱۵ را دارد.
بر اساس این گزارش، گروهی از اقتصاد‌هایی که کمترین سطح برابری اقتصادی بین زنان و مردان را دارند به ترتیب عبارتند از بنگلادش ۳۱.۱ درصد، سودان ۳۳.۷ درصد، ایران ۳۴.۳ درصد، پاکستان ۳۶ درصد، هند ۳۹.۸ درصد و مراکش ۴۰.۶ درصد. تمام این اقتصاد‌ها کمتر از ۳۰ درصد برابری جنسیتی را در درآمد تخمینی بین زنان و مردان دارند. علاوه بر این، سطح برابری در نرخ مشارکت نیروی کار برای همه این چند اقتصاد زیر ۵۰ درصد است که کمترین آن برای ایران ۲۰.۱ درصد است. براساس گزارش مذکور، ایران در زیر شاخص مشارکت و فرصت‌های اقتصادی زنان، رتبه ۱۴۴ از ۱۴۶ کشور بررسی شده را داراست. از این رو مشارکت زنان در بازار کار ایران، حتی کشور‌های در حال توسعه‌ای مانند عربستان نیز کمتر است.
جاماندگی ایران از عربستان
وزارت منابع بشری و توسعه اجتماعی عربستان سعودی با نشر گزارش سالانه از وضعیت کار در این کشور اعلام کرد که در سال ۲۰۲۴ دست‌کم ۴۳ درصد از مشاغل ارشد و متوسط از سوی زنان مدیریت شده است. این وزارتخانه در گزارش سالانه از وضعیت کار در این کشور نوشت که مشارکت اقتصادی زنان در بازار کار سعودی در این سال ۳۵.۸ درصد افزایش داشته است. همچنین بنا بر این گزارش افزایش مشارکت زنان بیشتر از پیش بینی طرح توسعه ده ساله این کشور بوده است.
آخرین آماری که بانک جهانی از نرخ مشارکت زنان در ایران برآورد کرده مربوط به سال میلادی ۲۰۲۲ بوده که تقریبا معادل با سال ۱۴۰۱ شمسی است. نرخ مشارکت زنان ایرانی در سال ۲۰۲۲ میلادی ۱۶ درصد از سوی بانک جهانی برآورد شده در حالی که مرکز آمار ایران نرخ مشارکت زنان در سال ۱۴۰۱ را ۱۳.۶ درصد اعلام کرده است. از میان همسایگان ایران، این نرخ بالاتر از عراق، برابر با افغانستان و پایین‌تر از سایر همسایگان است.
برآورد بانک جهانی نشان می‌دهد نرخ بیکاری زنان ایرانی در سال ۲۰۲۲ تنها از عراق پایین‌تر است. به بیان دقیق‌تر، بانک جهانی نرخ بیکاری زنان ایرانی را ۱۸ درصد برآورد کرده است در حالی که این نرخ در تمام همسایگان ایران به جز عراق، کمتر از این سطح است. کمترین نرخ بیکاری زنان ۴ درصد برآورد شده که مربوط به کشور ترکمنستان است. آذربایجان و تاجیکستان با ثبت سطح ۶ درصدی در مقام دوم و سوم ایستاده‌اند. این نرخ نهایتا در عراق به ۲۸ درصد می‌رسد.
عوامل مختلفی باعث پایین بودن سهم زنان در اقتصاد ایران می‌شود که از جمله آنها می‌توان به فرهنگ سنتی، محدودیت‌های قانونی و اجتماعی و کمبود فرصت‌های شغلی مناسب اشاره کرد. این در حالی است که کشور‌های همسایه با اتخاذ سیاست‌های حمایتی و برنامه‌های توانمندسازی، موفق به افزایش مشارکت زنان در بازار کار شده‌اند.
