نسخه چاپی کتاب (پی د اف)
مطالبی کە در اینجا در دسترس خوانندە قرار می‌گیرند، در سال ۱۳۹۳ ترجمە و سپس برای چاپ در سال ۱۳۹۷ آمادە شدند. تقریباً تمام بخش‌های این مقدمە در همان سال نوشتە شدە است. اما چاپ مطالب در قالب یک کتاب بە دلایل تحصیل و تحقیق در زمینەهای دیگر بە تأخیر افتاد. با تشدید اوضاع وخیم منطقە و جهان در سال‌های اخیر، تهیە‌کنندە انتشار آنها را برای کمک بە درک تاریخی تحولات کنونی مهم تشخیص داد. اکنون نسخە آنلاین آن در دسترس عموم قرار می‌گیرد. اگرچە منطقە موسوم بە خاورمیانە در سال‌های بعد از دوران مد نظر نویسندگان این مطالب شاهد تحولات مهم و سرنوشت‌ساز دیگری بودە است، این مطالب ما را با جنبەهای مهمی از زمینەهای تاریخی تحولات امروز آشنا می‌کنند. اهمیت پژوهشی این مطالب دقیقاً همین نکتە است.
این ترجمە آگاهانە صورت گرفتە بە این معنی کە هدف آن تحمیل مطالبی نیست کە تهیە‌کنندە برای خود مفید تشخیص دادە است. هدف این ترجمە کمک بە افزایش شمار پژوهش‌هایی است کە بە درک تاریخی ما از تحولات کنونی یاری رساندە و می‌توانند مشوق بحث‌ها و تحقیقات بیشتر در بارە موضوع مورد نظر باشند. این مطالب می‌توانند کسانی را کە بە زبان انگلیسی آشنایی ندارند با پژوهش شماری از پژوهشگران جدی در اروپا و آمریکا در رابطە با نقش جهانی ایالات متحدە آشنا کنند تا در تحقیقات خود مورد استفادە قرار دهند. برای کسانی نیز کە خارج از عرصە پژوهش آکادمیک قرار دارند، این مطالب حاوی تحلیل‌‌‌ها و ارزیابی‌های مهم تاریخی هستند. مشوق ترجمە و چاپ این مطالب، تحولات در عراق بعد از واقعە یازدە سپتامبر و گسترش جنگ در سوریە بود. حضور مؤثرتر نظامی آمریکا در منطقە از زمان جنگ کویت در سال ۱۹۹۰ بە بعد یکی از برجستەترین جنبەهای این رویدادها را تشکیل می‌دهد. از سویی دیگر رویدادهای تاریخی چند دهە گذشتە همزمان بە دیدگاه‌های مختلف در خصوص ریشەها و تعریف آن رویدادها و عوامل دخیل در آنها منجر شد. در واقع جنگ و تغییرات سیاسی در منطقە تصادم روایت‌های متفاوت را بە همراە داشتە است کە گفتمان‌ها و طرز افکار عموم را هم شکل بخشیدەاند. برای مثال، دو پدیدە (۱) تداوم حضور آمریکا و اقتدار نظامی و تکنولوژیکی و اقتصادی آن و (۲) داعش پایەهای تحلیل‌های متفاوت تاریخی و اجتماعی و سیاسی را تشکیل دادەاند کە سعی دارند این پدیدەها را تعریف کنند یا راەحل برای برون رفت از این اوضاع را هم در کوتاە مدت و هم بە طور ریشەای ارائە دهند. اکنون ما شاهد حملە روسیە بە اوکرائین، اسرائیل بە غزە و لبنان، جنگ در سودان و کشتار در میانمار و مناطق دیگر هستیم. سقوط دولت خاندان اسد در سوریە بە پرسش‌های مهمی در بارە نظام سیاسی در آیندە آن کشور دامن‌زدە است. اگرچە تنش در عرصە نظری ریشە در گفتمان‌ها و روایت‌های تاریخی و تئوری‌های اجتماعی دارند، بررسی ریشەای‌تر تحولات کنونی و نقش بازیگران در آنها بە درک شگرفت‌تر ما از حال منجر خواهد شد. این آن چیزی است کە هدف این کتاب را تشکیل می‌دهد. بنابراین، مطالعە و درگیرشدن با کارهای کسانی کە پژوهش‌های مهمی در این زمینە انجام دادەاند و پارامترهای نظم کنونی را بە ما می‌شناسانند، بایستی امری مهم تلقی گردد. عنوان قرن آمریکا اشارە بە گفتمانی دارد کە حامیان نظم جهانی آمریکا مبلغ آنند و توسط آن نقش خداگونە آمریکا را در جهان از نظر تئوری توجیە و اهداف اصلی آن را پنهان می‌کنند. یکی دیگر از پیامدهای مهم «قرن آمریکا» در «خاورمیانە» تدوام و تحکیم اقتدارگرایی، بی‌اعتنایی بە جنبشهای سکولار و دمکراتیک و اجتماعی و محدودکردن بدیل آنها برای حال و آیندە است.
قبل از اینکە بە مقالات ترجمە‌شدە در این جزوە اشارەای کوتاە داشتە باشم، لازم است در مورد مفهوم امپریالیسم بە دو نکتە اشار کنم. نخست، امپریالیسم عصر جدید کە از اوایل قرن نوزدهم بە ظهور رسید با شکل‌های جهان‌گشایی قبل از خود متفاوت است. جهان‌گشاییِ عصر جدید نە تنها بە خاطر تصرف سرزمین‌های ماوراء اقیانوس‌ها بلکە بە دلیل ماندگارشدن در آن سرزمین‌ها و بە انقیاد کشیدن آنها متمایز می‌شود. بە همان اندازە مهم، این انقیاد سیاسی بە تحولاتی عظیم در عرصەهای فرهنگی و سیاسی و اقتصادی-اجتماعی منجر شد کە تاریخ چند قرن اخیر منطقەای را کە بە «خاورمیانە» شناختە شد، شکل می‌بخشند. دوم، مفهوم امپریالیسم در تجربە ایرانی می‌تواند تداعی‌کنندە انقلاب ایران باشد کە برای اپوزیسیون مذهبی و برخی دیگر از نیروهای سیاسی ویژگی اصلی‌اش ضد-امپریالیسم بود. این اشتباهات جبران‌ناپذیری را منجر شد کە نتیجە برجستە آن یک نظام سیاسی بە غایت غیردمکراتیک‌تر از نظام قبل از آن بود. اما همان اشتباهات نیز در بستر جهانی بعد از جنگ جهانی دوم قابل درک هستند. علیرغم این تجربە، ما نمی‌توانیم بە امپریالیسم بە عنوان پدیدەای محسوس در جهان امروز بی‌تفاوت باشیم یا آن را بە جایگاە نازل‌تری در عرصە نظری کاهش بدهیم. می‌توان بە سە دلیل اشارە کرد. اولاً، در چهار دهە گذشتە نە تنها حضور قدرت‌های جهانی مثلاً در آسیا افزایش یافتە است بلکە تأثیرات حضور آنها در شکل‌دادن بە وضعیت کنونی بە همان اندازە چند برابر شدە است. این هژمونی جهانی کە بر اساس حضور یا دخالت فیزیکی و اقتدار فرهنگی و تکنولوژیکی تداوم می‌یابد یکی از مهمترین عوامل شکل‌دهندە بحران‌های کنونی بە حساب می‌آید. برای مثال ارتباط این عامل با گسترش اسلام سیاسی (کە شرایط تشکیل‌دهندە آن را بایستی در نوسازی‌های از بالا تجویزشدە قرن گذشتە در دولت-ملت‌های جدید جستجو کرد) بسیار جدی‌تر از آن است کە به توان آن را نادیدە گرفت. افزایش شکاف‌های طبقاتی، تداوم دیکتاتوری و سرکوب سیاسی و مذهبی، شکست پروژەهای سیاسی و اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی دولت‌ها، جنگ و حس تهدید بە میراث‌های فرهنگی و دینی، بحران اقتصادی و غیرە بە آلترناتیوهای متعددی دامن زدە کە در جنبشهای دینی همچون سلفیسم و جهادی تبلور یافتە است. امپریالیسم تنها فاکتور توضیح‌دهندە همە این بحران‌ها نیست اما یکی از عوامل مهم دخیل در وضعیت کنونی است. دومین دلیل بە تجربە ایرانی بازمی‌گردد. تاریخ بعد از انقلاب ایران بە نحوی غیر قابل مقایسە با گذشتە بە تحولات منطقە گرە خوردە است آنچنانکە از یک طرف خود دولت ایران (بە همین منوال ترکیە) در تلاش است بە قدرتی منطقەای (امپریالیسم در بعد کوچک‌تر!) مبدل شود و از طرفی دیگر تحولات سیاسی داخلی در ایران تحت‌الشعاع تحولات در منطقە قرار گرفتە است. سومین دلیل پیوند امپریالیسم با گسترش مناسبات سرمایەداری در دوران معاصر است. اگرچە ترجمە این مطالب بیشتر در رابطە با گسترش حضور آمریکا و پیامدهای سیاسی آن صورت گرفتە است، تحولات عظیم جهانی در دهەهای اخیر – یا در واقع از اوایل و بە خصوص نیمە قرن بیستم – را نمی‌توان جدا از گسترش این مناسبات اقتصادی و ایدیولوژی‌‌های مرتبط با آنها تعریف کرد. بنابراین، دلایل فوق بر اهمیت درک ریشەهای تاریخی نقش کنونی قدرت‌های جهانی بە ویژە ایالات متحدە دلالت دارند.
این کتاب شامل چهار نوشتە است:
نوشتهٔ اول ترجمه فصلی از کتاب زاکاری لاکمان است که در آن نویسنده بە بستری اشارە می‌کند کە در آن ایالات متحدە به دنبال جنگ جهانی دوم بە یک ابر قدرت جهانی تبدیل می‌شود. وی در ادامە تبدیل خاورمیانه و شمال آفریقا به هدف مطالعات و پژوهش‌های محققان و مراکز متعدد را بررسی می‌کند و قصد دارد نشان دهد که چگونه هزینه‌های هنگفت صرف تربیت متخصصان و توسعه نهادهای پژوهشی در آمریکا گردید آنچنان که از یک طرف جستجوی دانش در مورد کشورهای منطقه که ایالات متحده به حضور در آنجا نیاز پیدا کرده بود و از طرفی دیگر خاصیت این دانش در خدمت حفظ قدرت جهانی آمریکا و تسلط آن بر امور جهان بود. با مطالعه این فرایند می‌توان دریافت که در واقع در رابطه با خاورمیانه و شمال آفریقا (و دیگر نقاط جهان) چگونه دانشگاه‌ها و مراکز متعدد از این کمک‌های مالی استفاده کردند، مراکز مطالعاتی خود را توسعه دادند و به انتشارات وسیع مبادرت ورزیدند. درک رابطه تحقیقات یا کار متخصصان با سیاستگذاری و برنامه و سیاست‌های استراتژیک دولت‌های آمریکا و اروپای غربی به همان اندازه مهم است زیرا اساساﹰ این دولت‌ها و نه جوامعی که در مورد آنها مطالعات انجام می‌گرفت، از این تحقیقات بهرەبرداری می‌کردند.
نوشتەی دوم ترجمە فصلی از فرهنگ و امپریالیسم است که در آن کتاب ادوارد سعید بە استیلای جهان توسط آمریکا و نقش رسانەها می‌پردازد. این کتاب بە دنبال جنگ خلیج چاپ شد و بخشی از آن را تجزیە و تحلیل مباحث و مناظرەهایی تشکیل می‌دهد کە در آمریکا پیرامون آن جنگ در جریان بود. با توجە بە نتایج حضور آمریکا در منطقە، تحولات عراق، حملە داعش و تحولات بعد از آن، این بخش از کتاب سعید بە درک زمینەهای تاریخی و سیاسی آن تحولات یاری می‌رساند.
نوشتەی سوم با عنوان خلیج گوانتانامو بە مسئلە قانون بین‌المللی و ارزش (یا درست‌تر بگوییم بی‌ارزش‌بودن) آن در سیاست‌های آمریکا می‌پردازد. این نوشتە تلاشی است هم علیە پخش اطلاعات نادرست و هم در جهت ساختن و اشاعەی دانشِ منتقدِ قدرت. بوجود آوردن «فضایی استثنایی» برای «افرادی استثنایی» کە قدرت آنها را به دلیل «شرایط استثنایی» در خارج از حوزه قانون قرار می‌دهد، ضد حملە آمریکا و متحدانش علیە قانون بین‌المللی تحت شعار «جنگ علیە ترور» بودە است تا با آن مجاز بە استفادە از هر گونە وسیلە و شیوەای برای بە تمکین کشاندن زندانی گردند. گوانتانامو کە بە زندانی بزرگ در جزیرەای دوردست تبدیل شد، بە همراه ابوغریب در عراق این فضاهای استثنایی‌اند و بە همان اندازە مهم نمونەهای استعمار گذشتە در استعمار حال هستند.
نوشتەی چهارم و آخر این جزوە را می‌توان بە عنوان یک جمع‌بندی بە حساب آورد کە در آن اریک هابزبام بر اساس رشد قدرت جهانی آمریکا در قرن بیستم، بە «نظم نوین جهانیِ» مد نظر آمریکا می‌پردازد کە اگرچە جزئیات آن برای هابزبام در آن مقطع هنوز مشخص نیست، از هژمونی وسعت‌یافتە ایالات متحدە در قرن بیست و یکم خبر می‌دهد. اکنون این هژمونی را همراە با قدرت‌گیری اخیر افکار راست در جهان می‌توان دید کە با تغییرات در رهبری آمریکا مرتبط است. ظهور دونالد ترامپ و تأثیرات افکار و سیاست‌های او نە تنها بر عرصە سیاسی آمریکا بلکە بازتاب آنها در بقیە نقاط جهان بسیار مشهود است. برای مثال در اروپای غربی سیاست‌های ضدمهاجرت، نژادپرستی، ملی‌گرایی افراطی، زن‌ستیزی و یورش دولت‌های راست و محافظەکار بە دستاوردهای اجتماعی، کە مستقیماﹰ متوجە قشر کم‌درآمد جامعە است و از نظر کمّی آن طبقە را وسعت می‌بخشد، بە مسائلی حادتر از گذشتە تبدیل شدەاند. در عین حال، بە خصوص در یک دهە اخیر روایت‌های افراطی ملی و دینی در کشورهای منقطە چون ایران، ترکیە، عراق و کشورهای عربی جهش تازەای یافتەاند و انعکاس آن را در عرصەهای گوناگون می‌توان مشاهدە کرد کە برجستەترین آن اشاعە چنان باورها/ایدیولوژی‌هایی از طریق رسانەهای تصویری و دنیای مجازی است. در مقابل، مبارزە برای حراست از دستاوردها و کسب دستاوردهای بیشتر در عرصەهای اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی نیز ادامە داشتە بە نحوی کە نمونەهای آن را مثلاً در بریتانیا در جنبش جدید علیە خروج از اروپا، در فعالیت چپ در اروپا و در جنبشهای اجتماعی و فعالیت‌های نظری در کشورهای بە اصطلاح خاورمیانە می‌توان مشاهدە کرد. قیام ژینا کە در شهریور ۱۴۰۱ شروع شد، از نظر کیفی برتری گفتمان انقلابی علیە گفتمان اصلاح‌طلبی یا تغییرات سطحی بود. پس‌لرزە‌ها و همراهی جهانی با آن قیام بر فراگیری گفتمان انقلابی در سطح جهانی دلالت کردە و می‌کند. نکتە امیدوارکنندە این است کە گفتمان انقلابی بعید بە نظر می‌رسد این تفوق را از دست بە دهد. تا آنجا کە بە این اثر مربوط می‌شود، نقد (تاریخی) عرصەای حیاتی در این تلاش اجتماعی برای تعریف نظم نوین انسانی بایستی محسوب شود.
بنابراین، هدف این اثر گسترش آگاهی و پژوهش و تقویت دید انتقادی در موضوعاتی است کە هدف اولیه خود این نوشتەها را تشکیل می‌دهند. در ترجمە این نوشتەها تلاش شده تا منظور مؤلفین و بحث آنان بە خواننده منتقل شود و معنای جملە و کلمە در بستری کە خواننده با آن آشنا است، جا داده شود. بنابراین ترجمەای حرفەای ارائە دادە نمی‌شود. ترجمەها دوبارە بازبینی شدەاند و در جاهایی کە لازم بودە با متن انگلیسی دوبارە مور مطابقت قرار گرفتەاند تا اشکالات و اشتباهات را بە حداقل برسانم. در آخر لازم بە یادآوری است کە این مطالب چند سال پیش با محدودیت تکنیکی تایپ شدەاند (مثلاً کلمات چسبیدە بە هم). برای چاپ آن مطالب لازم ندانستم کە روش تایپی را تغییر دهم. پی‌نوشتەهای هر مطلبی بە همان گونە کە در متن اصلی آمدە‌اند، در پایان هر نوشتە قرار دادە شدە تا خوانندە بە راحتی منابع ادعاهای مطرح‌شدە از طرف نویسندە را بیابد.
آبان ۱۴۰۳
