انتخابات پارلمانی عراق ۱۱ نوامبر برگزار میشود؛ انتخاباتی که برای نخستوزیر محمد شیاع السودانی و کل نظام سیاسی پس از ۲۰ سال «دولتسازی پس از ۲۰۰۳» یک امتحان میزان اعتماد اجتماعی است؛ نظامی که برای بخش بزرگی از نسل جوان، چیزی بیش از بازتوزیع مزایا در میان همان شبکههای قدرت قدیمی نبوده است.
فضای عمومی جامعه
بعد از بیست سال انتخابات و پارلمان، بسیاری از عراقیها به زبان ساده میگویند محصول «دموکراسی پساصدام» برای آنها: فساد ساختاری، بیکاری، خدمات عمومی در حد فروپاشی، و تقسیم غنایم نفتی میان احزاب و شبهنظامیان بوده است.
الگوی تقسیم قدرت طبق سهمیههای قومی ـ مذهبی (شیعه، سنی، کرد، مسیحی و…) هنوز در ساختار رسمی زنده است، حتی اگر قطببندی فرقهای ـ لااقل در میان نسل جوانتر ـ فروکش کرده باشد.
ترکیب و صفآرایی بازیگران
حدود ۴۰٪ نامزدها زیر ۴۰ سالاند: یک علامت از تلاش نسل جدید برای شکستن انحصار شبکههای قدیمی قدرت.
ائتلافهای اصلی شیعهمحور عبارتاند از: ائتلاف بازسازی و توسعه به رهبری محمد شیاع السودانی، ائتلاف دولت قانون به رهبری «نوری المالکی»، سازمان بدر، و بلوک صادقون.
السودانی در چشمانداز سیاسی پراکندهی عراق بهعنوان پیشتاز اصلی ظاهر شده و در روزهای پایانی کارزار انتخاباتی بر کارنامه توسعهای خود تأکید میکند. او روز چهارشنبه در دیدار با سران قبایل در بغداد گفت که ۱۰۰ میلیارد دلار سرمایهگذاری جذب کرده، وابستگی عراق به نفت را کاهش داده و کشور را از درگیریهای منطقهای دور نگه داشته است.
در دوران نخستوزیری او، چندین شرکت بینالمللی با عراق قرارداد امضا کردهاند. در اواخر سپتامبر، شرکت توتالانرژیز (TotalEnergies) فرانسه آخرین مرحله از پروژه نفت و گاز خود در عراق را آغاز کرد که هدفش بازیافت گازهای مشعل برای تولید برق است. همان ماه، عراق نخستین نیروگاه خورشیدی صنعتی خود را در استان کربلا افتتاح کرد.
السودانی که از ۲۰۲۲ در قدرت است و اکنون به دنبال دوره دوم است، رهبری «ائتلاف بازسازی و توسعه» را دارد: چند حزب شیعه که روی وعده بهبود خدمات، مبارزه با فساد و تثبیت اقتدار دولت کمپین میکنند. سودانی ـ برخلاف بسیاری از نخستوزیران پیشین ـ تا اینجا توانسته پروژههای عمرانی را پیش ببرد و همزمان روابط خود با دو متحد اصلی خارجی بغداد یعنی ایران و آمریکا را مدیریت کند.
در بلوک شیعه، «ائتلاف دولت قانون» به رهبری نوری المالکی هنوز وزن ثابت دارد و برای سهم در معماری قدرت با سودانی رقابت میکند. احزاب شیعهی نزدیک به جمهوری اسلامی ایران “سازمان بدر”، و “بلوک صادقون”.نیز با فهرستهای جداگانه و با بازوهای مسلح خود وارد رقابت شدهاند. بدر و صادقون، روابط نزدیک و حمایت مستقیم از سوی تهران دارند و شبهنظامیان وابسته به آنها فعالیت گستردهای دارند.
در اردوگاه سنیها، حزب «تقدم» به رهبری محمد الحلبوسی قدرت اصلی است؛ متکی به غرب و شمال کشور (خاستگاه سابق صدام). وعدهی اصلی آنها، بازسازی نهادهای دولتی و بازگرداندن قدرت به جوامع سنی پس از دههها جنگ و حاشیهنشینی است.
در اقلیم کردستان، حزب دموکرات کردستان (بارزانی) حاکمیت محلی را در دست دارد و دنبال سهم بزرگتر از درآمد نفتی است. «اتحادیه میهنی کردستان» (بافل طالبانی) رقیب اصلی KDP است: با سنت نزدیکی بیشتر به بغداد و ائتلافهای دورهای با بلوکهای شیعه، و تلاش برای حفظ مناطق نفوذ تاریخی خود.
بر اساس نظرسنجی مؤسسه مرکز البیان برای مطالعات و برنامهریزی در بغداد در ماه اکتبر، ائتلاف بازسازی و توسعه به رهبری السودانی با ۱۶.۷ درصد در صدر قرار دارد و پس از آن حزب دموکرات کردستان (۷.۶٪)، تقدم (۷٪)، دولت قانون (۶.۹٪)، صادقون (۵.۳٪)، جبهه خلق (۴.۸٪) و بدر (۳.۷٪) قرار دارند. این نظرسنجی شامل نزدیک به ۶۰ فهرست انتخاباتی بود که اکثر آنها از حمایت اندکی برخوردار بودند.
جنبش مقتدی صدر انتخابات را تحریم کرده است. اما این به معنی خروج از قدرت نیست: بخشهای کلیدی بوروکراسی هنوز دست نیروهای نزدیک به صدر است. همچنین، حیدر العبادی نخستوزیر پیشین و ائتلاف نصر نیز انتخابات هفته آینده را تحریم کردهاند.
دوران پس از انتخابات
میزان مشارکت، مهمترین شاخص اعتماد عمومی به نظام انتخاباتی و سیاسی خواهد بود. کسی انتظار تغییر رادیکال در نقشه قدرت ندارد: در عراق تشکیل دولت معمولاً ماهها مذاکره میان ثروتمندترین، مسلحترین و قدرتمندترین بلوکهاست.
فرمول تقسیم قدرت ثابت است:
نخستوزیر از شیعه، رئیس پارلمان از میان سنیها، و رئیسجمهوری از بین کردها.
اما فشار اجتماعی اینبار سنگین است. دولت بعدی باید نشان بدهد که میتواند در زندگی روزمره مردم بهبودی ملموس ایجاد کند ـ و جلوی تکرار چرخه نارضایتی و انفجارهای اعتراضی بایستد.
ابعاد منطقهای
نخستوزیر آینده عراق باید دوباره همان «تعادل ظریف» میان آمریکا و ایران را مدیریت کند و دهها شبهنظامی نزدیک به تهران را که عملاً بیشتر از دولت به فرماندهان خود پاسخ میدهند. فشار واشینگتن برای مهار و خلع قدرت این گروهها در پسزمینه ادامه دارد.
عراق تا اینجا از موج تخریب مستقیم ناشی از جنگ غزه نسبتاً دور مانده؛ اما اگر نتواند گروههای مسلح متحد ایران را کنترل کند، با تهدید واکنش آمریکا و اسرائیل مواجه خواهد شد.
رعد فهمی: دبیرکل حزب کمونیست عراق و چشمانداز مشارکت در انتخابات
رعد فهمی، دبیرکل کمیته مرکزی حزب کمونیست عراق، در جریان یک گفتگو در جشنواره «راه مردم» که هفته گذشته در باغهای ابو نواس برگزار شد، دیدگاههای خود را درباره انتخابات پارلمانی، وضعیت سیاسی کشور و نقش نیروهای چپ در تغییرات آینده ارائه کرد. او این مرحله را آزمونی واقعی برای آگاهی و اراده جامعه دانست و تاکید کرد که انتخابات فرصتی برای بیان خواستههای مردم است که سالها به حاشیه رانده شدهاند.
نقش حزب کمونیست و حامل پرچم ملی
فهمی یادآور شد که حزب کمونیست عراق هرگز به مسائل صرفاً اجتماعی محدود نبوده و همواره حامل پرچم همه شعارهای ملی بوده است. او تاکید کرد که حتی در شرایطی که در تصمیمگیریها حضور ندارند، حزب مسئولیت دارد نمایندهای فعال و واقعی باشد.
او افزود که سیاست و روابط باید با احترام متقابل و شفافیت اداره شود و تصمیمات حزب بر اساس ارزیابی واقعبینانه از وضعیت و توازن نیروها گرفته میشود، نه منافع شخصی محدود. همچنین فهمی گفت که نامزدها حتی در صورت شکست در انتخابات، تجربه و ارتباط با مردم را کسب میکنند که سرمایهای ارزشمند برای حضور در انتخابات آینده است.
محیط زیست و تغییرات اقلیمی
فهمی محیط زیست و تغییرات اقلیمی را یکی از بزرگترین تهدیدها برای عراق دانست و گفت که این موضوع غالباً توسط سیاستمداران نادیده گرفته میشود مگر در شرایط بحرانی. او تاکید کرد که رسیدگی به این مسائل نیازمند قوانین اجرایی، اولویتبندی سیاسی و تخصیص بودجه عمومی است.
به گفته او، غفلت از این مسائل هزینههای انسانی و مادی سنگینی دارد؛ از جمله بیماریها، مشکلات سلامت و افزایش نرخ سرطان به دلیل آلودگی آب و هوا، و این یکی از چالشهای اصلی پارلمان آینده است.
هویت، طایفهگرایی و شهروندی
فهمی تاکید کرد که حزب کمونیست عراق به اصول بنیادینی پایبند است که شامل رد رفتارهای طایفهای و فرقهای در سیاست و اجتماع است و شهروندی را پایه ساختن یک دولت عادلانه میداند. او گفت که هیچگاه از عناوین طایفهای استفاده نمیکند و افراد بر اساس شخصیت و شایستگیشان ارزیابی میشوند نه وابستگیهای فرقهای، مذهبی یا منطقهای.
او همچنین هشدار داد که استفاده سیاسی از هویت، بهویژه برای بهرهبرداری از اکثریت یا اقلیت، نوعی تحریف اهداف واقعی مذهبی یا اجتماعی است.
بحرانها و نارساییهای سیستم سیاسی
فهمی از مردم خواست که از حق خود برای رای دادن غافل نشوند و این حق را وسیلهای برای اعمال نفوذ و ایجاد پاسخگویی بدانند. او افزود که بحرانها و نارساییهای نظام سیاسی، نتیجه سیاستهای دولت و مدیریت منابع کشور است و نه سرنوشت طبیعی عراق.
او به تجربه انقلاب اکتبر ۲۰۱۹ اشاره کرد و گفت که مردم همواره راههای نوین اعتراض و فشار اجتماعی را یافتهاند، و سیستم سیاسی تلاش کرده است این اراده مردمی را سرکوب کند.
انتخابات و کمپین حزب کمونیست
فهمی توضیح داد که کمپین حزب کمونیست با تمرکز بر اقناع مردم و توضیح دیدگاهها به صورت مستقیم، با کمپینهایی که صرفاً بر خرید رای یا استفاده از پول و نفوذ متکیاند، تفاوت دارد. او تاکید کرد که حزب در هر مرحله به دنبال نیروهایی است که اهداف مشابه داشته و به ضرورت یک دولت مدنی دموکراتیک باور دارند.
با وجود محدودیتهای قانونی و هزینههای بالای ثبت نام نامزدها، حزب تلاش میکند در مناطق مختلف کشور حضور فعال داشته باشد و تجربه گذشته، پایهای برای ارتباطات سیاسی مستحکمتر فراهم کرده است.
نقش نفوذ خارجی و آینده پارلمان
فهمی درباره نقش نماینده آمریکا گفت که اولویتهای فعلی شامل کنترل سلاحها، ساختار دولت و سرمایهگذاری است و این نشان میدهد که ترکیب دولت آینده تحت فشار و نفوذ خارجی قرار خواهد داشت. با این حال او تاکید کرد که انتخابات هنوز فرصتی برای تاثیرگذاری داخلی و شگفتیهای سیاسی باقی میگذارد.
او افزود که حتی اگر حزب کمونیست نمایندهای در پارلمان نداشته باشد، وزن تاریخی و فکری آن در جامعه و عرصه سیاسی عراق قابل توجه است و توسط مخالفان نیز به رسمیت شناخته میشود.
گامهای بعد از انتخابات
نتایج اولیه ظرف چند روز اعلام میشود. اما فرایند تشکیل دولت، طبق تجربه دو دهه گذشته، میتواند ماهها طول بکشد. پارلمان جدید (۳۲۹ عضو) ابتدا رئیس و نواب رئیس خود را انتخاب میکند، سپس رئیسجمهور را؛ و او مأمور تشکیل کابینه را تعیین میکند. طبق نظام سهمیهای عراق، نخستوزیر شیعی، رئیس پارلمان سنی و رئیسجمهور کرد خواهد بود و نامزد دولت باید ظرف ۳۰ روز کابینه خود را معرفی کند؛ فرآیندی که هیچ تضمینی برای موفقیت آن وجود ندارد. نخستوزیر بعدی عراق باید میان نفوذ آمریکا و ایران تعادل برقرار کند و مدیریت دهها گروه مسلح نزدیک به تهران را در دستور کار قرار دهد، همزمان که فشار واشنگتن برای خلع سلاح آنها افزایش مییابد.
