ارمنستان و آذربایجان روز دوشنبه متن توافقنامه صلحی را که با میانجیگری ایالات متحده به دست آمده، منتشر کردند؛ توافقی که هدف آن پایاندادن به نزدیک به چهار دهه مناقشه میان دو کشور و احترام متقابل به تمامیت ارضی یکدیگر است.
این توافق روز جمعه گذشته در واشنگتن و در دیداری سهجانبه میان «الهام علیاف» رئیسجمهور آذربایجان، «نیکول پاشینیان» نخستوزیر ارمنستان و «دونالد ترامپ» رئیسجمهور آمریکا حاصل شد و متن آن توسط وزرای خارجه دو کشور پاراف شده است. بر اساس مفاد این توافق، طرفین تمامی ادعاهای ارضی علیه یکدیگر را کنار میگذارند، از توسل به زور خودداری میکنند و به قوانین بینالمللی پایبند میمانند.
پاشینیان در پیامی در فیسبوک این توافق را «پایهای محکم برای ایجاد صلحی پایدار و مطمئن» توصیف کرد که بازتابدهنده منافع متوازن دو کشور است.
ارمنستان و آذربایجان از اواخر دهه ۱۹۸۰ بر سر منطقه کوهستانی قرهباغ درگیر بودهاند. آذربایجان در سال ۲۰۲۳ کنترل کامل این منطقه را به دست گرفت و تقریباً تمام ۱۰۰ هزار ارمنی ساکن آن به ارمنستان گریختند. اتحادیه اروپا، ترکیه و روسیه از این توافق استقبال کردهاند، هرچند مسکو – که پیشتر نقش میانجی اصلی را ایفا میکرد – از کنار گذاشتهشدن خود ابراز نارضایتی و نسبت به «مداخله خارجی» هشدار داده است.
توافقنامه همچنین استقرار نیروهای خارجی در مرز مشترک را ممنوع میکند؛ بندی که احتمالاً اشارهای به نیروهای حافظ صلح روسی دارد. اتحادیه اروپا نیز مأموریتی برای نظارت بر آتشبس در مرز اعزام کرده که باکو بارها خواستار خروج آن شده است.
مانع قانون اساسی
با وجود انتشار متن توافق، این سند هنوز بهطور رسمی امضا نشده است. آذربایجان شرط امضا را اصلاح قانون اساسی ارمنستان عنوان کرده و مدعی است که متن فعلی آن حاوی ادعاهای ضمنی بر سرزمینهای آذربایجان است. علیاف در واشنگتن گفت: «ایروان باید تکالیفش را در مورد قانون اساسی انجام دهد و پس از آن توافق صلح میتواند در هر زمان امضا شود.» پاشینیان پیشتر برگزاری همهپرسی برای تغییر قانون اساسی را پیشنهاد داده اما هنوز زمان آن مشخص نشده است.
اهمیت ژئوپلیتیکی
اجرای این توافق میتواند ساختار ژئوپلیتیکی قفقاز جنوبی – منطقهای غنی از منابع انرژی و هممرز با روسیه، اروپا، ترکیه و ایران – را دگرگون کند. این منطقه بهرغم وجود خطوط لوله نفت و گاز، سالها بهدلیل مرزهای بسته و مناقشات قومی از توسعه بازمانده است.
در جریان دیدار کاخ سفید، آمریکا امتیاز انحصاری توسعه یک کریدور راهبردی ترانزیتی را به دست آورد؛ مسیری که از جنوب ارمنستان میگذرد و سرزمین اصلی آذربایجان را به جمهوری خودمختار نخجوان – هممرز با ترکیه – متصل میکند. مدیریت این کریدور یکی از موانع اصلی توافقات پیشین بود.
مقامهای آمریکایی این پروژه را عاملی برای تقویت روابط اقتصادی و افزایش صادرات انرژی از منطقه دانستهاند.
