«معاویه»، سریالی ۲۱ قسمتی که توسط گروه رسانه‌ای سعودی MBC تولید شده، به دلیل نمایش روایت سنی از دوره‌ای حساس در تاریخ آغازین اسلام، با انتقاد شدید و ممنوعیت پخش در برخی کشورها روبرو شده است.
در دل بیابانی که از خون اشباع شده، دو مرد زره‌پوش با اسب به سوی هم می‌تازند تا در میانه دو ارتش عظیم روبرو شوند. موسیقی پرتنش بالا می‌گیرد و سپس، وقتی که آن‌ها رو در رو قرار می‌گیرند، محو می شود.
یکی از آن‌ها می‌گوید: «تو به دنبال عدالت نیستی، این فقط بهانه‌ای است برای ادامه جنگ.»
دیگری پاسخ می‌دهد: «قاتلان را تحویل بده، آنگاه این ارتش با تو بیعت خواهد کرد.»
مبارزان به اردوگاه‌های خود بازمی‌گردند و جنگ از سر گرفته می‌شود.
این لحظه‌ای کلیدی از سریال «معاویه» است، یک تولید مجلل و پرخرج ۲۱ قسمتی که توسط شبکه MBC – از جمله رسانه‌های متعلق به عربستان سعودی که در سراسر جهان اسلام پخش می‌شود – ساخته شده است.
سال‌هاست که MBC سریال‌های پرهزینه‌ای برای ماه رمضان، که زمان اوج تماشای برنامه های تلویزیونی در جهان عرب است، تهیه می‌کند. اما امسال، این سریال جنجال‌برانگیز شده است. شخصیت اصلی سریال، معاویه، نزد برخی از اهل سنت مورد ستایش و نزد شیعیان مورد نفرت است. نمایش او در این سریال باعث ایجاد واکنش‌های شدیدی شده است.
مقامات شیعه در ایران این سریال را ممنوع کرده‌اند. در عراق، کشوری با اکثریت شیعه، سریال به دلیل نگرانی از ایجاد درگیری فرقه‌ای متوقف شده است. در مصر، علمای دانشگاه الازهر – یکی از مراکز مهم اهل سنت – تماشای سریال را توصیه نکرده‌اند و آن را به دلیل نمایش یاران پیامبر، از نظر دینی نامناسب دانسته‌اند.
یوسف زیدان، نویسنده مشهور مصری، در یک ویدیو در یوتیوب گفت که این سریال «کینه‌های تاریخی را تعمیق می‌بخشد» و پر از «اشتباهات تاریخی بی‌پایان» است که «تصویری جعلی» از تاریخ ارائه می‌دهد.
شخصیتی بحث‌برانگیز
داستان معاویه قرن‌هاست که مسلمانان را به دو دسته تقسیم کرده است، و نسخه MBC نیز از این قاعده مستثنی نیست.
معاویه، فرزند تاجری ثروتمند از مکه، در ابتدا با پیامبر اسلام مخالفت می‌کرد، اما بعدها اسلام آورد. پس از وفات پیامبر در سال ۶۳۲، مسلمانان به دو دسته تقسیم شدند: شیعیان که علی (پسرعمو و داماد پیامبر) را جانشین برحق او می‌دانستند و اهل سنت که معتقد بودند جانشین باید توسط شورا انتخاب شود.
معاویه به یکی از چهره‌های نظامی و سیاسی اصلی در اردوگاه اهل سنت تبدیل شد و در جنگ داخلی مسلمانان معروف به «فتنه اول» (۶۵۶–۶۶۱) فرماندهی ارتشی بزرگ را بر عهده داشت. پس از پایان جنگ، او به عنوان نخستین خلیفه اموی تا زمان مرگش در حدود سال ۶۸۰ حکومت کرد.
امروز، اهل سنت و شیعه دو شاخه اصلی اسلام را تشکیل می‌دهند. اهل سنت حدود ۸۵٪ از جمعیت ۱.۶ میلیاردی مسلمانان جهان را تشکیل می‌دهند. شخصیت معاویه در میان شیعیان به دلیل جنگش با علی همچنان مناقشه‌برانگیز است و حتی در میان برخی اهل سنت نیز مورد انتقاد قرار می‌گیرد، چون او را متهم می‌کنند که خلافت را به یک سلطنت دنیوی تبدیل کرد و از آرمان‌های دینی دور شد.
سریالی مجلل، پرهزینه و مناقشه‌برانگیز
این سریال با لباس‌های پرزرق و برق، صحنه‌های نبرد حماسی و دسیسه‌های سیاسی همراه است و گفته می‌شود که بودجه آن بیش از ۱۰۰ میلیون دلار بوده و به یکی از پرهزینه‌ترین تولیدات زبان عربی تبدیل شده است.
فیلم‌برداری در تونس انجام شده و بازیگرانی از فلسطین، اردن، مصر و سوریه در آن نقش دارند. لُجَین اسماعیل، بازیگر سوری، نقش معاویه را ایفا می‌کند. فیلمنامه توسط خالد صلاح، نویسنده مصری، نوشته شده و کارگردانی را طارق العریان و احمد مدحت (هر دو مصری) برعهده داشته‌اند.
خالد صلاح گفته است که «ساخت چنین داستان‌هایی بر عهده نویسندگان عرب است، حتی اگر باعث جنجال شود.» او در مصاحبه‌ای گفت: «هیچ شکی نداشتم که این سریال بحث‌برانگیز خواهد شد، اما معتقدم این موضوع، اگر می‌خواهیم دولتی مدرن و سکولار بسازیم، سالم و ضروری است.»
نقدهای تاریخی و هنری
نمایش تاریخ آغازین اسلام روی صفحه تلویزیون همیشه پرچالش بوده است. در سال ۲۰۱۲، سریالی از MBC درباره عمر بن‌خطاب نیز با انتقاداتی روبرو شد. در سال ۲۰۱۵ نیز سریال طنز «سلفی» که درباره افراط‌گرایی مذهبی بود، به دلیل نمایش برخی سنت‌های اسلامی مورد اعتراض قرار گرفت.
شبکه MBC که در ریاض مستقر و عمدتاً متعلق به صندوق سرمایه‌گذاری عمومی عربستان است، در چندین کشور عربی پخش می‌شود. پلتفرم آنلاین آن حدود ۵ میلیون مشترک دارد. سریال «معاویه» تا ۲۱ مارس از شبکه اصلی MBC پخش می‌شد و اکنون به‌صورت آنلاین در دسترس است. شبکه MBC در پاسخ به درخواست برای اظهار نظر پیرامون این سریال جنجالی سکوت کرده است.
سریال معاویه و واکنش‌ها
نمای کلی سریال معاویه، چهره‌ای کاریزماتیک از این شخصیت ترسیم می‌کند – در یکی از تریلرهای تبلیغاتی، از او چنین یاد می‌شود: «امپراتوری‌ای گسترده از شرق تا غرب، با حکومتی ترکیبی از زیرکی و قدرت.»
لجین اسماعیل، بازیگر نقش معاویه، در مصاحبه‌ای با شبکه العربیه گفت: «پیش از آنکه سریال حتی پخش شود، برخی به آن حمله کرده و هشدار دادند که نباید تماشا شود. این مسئولیتی عظیم و چالشی بزرگ است.»
اما منتقدان سریال می‌گویند این سریال روایت سنی از این برهه تاریخی اسلام را بازنمایی می‌کند و میراث معاویه را تجلیل می‌کند، او را به چهره‌ای حکیم و قدرتمند تبدیل کرده است.
بعضی دیگر نیز به مسائل سکولارتر پرداخته‌اند و سریال را نسخه‌ای اسلامی‌شده از سریال Game of Thrones توصیف کرده‌اند. طراحی صحنه‌ها، لباس‌ها و گریم‌ها هدف تمسخر برخی بینندگان قرار گرفته است؛ برای نمونه، در یک صحنه، قفسه کتابی مدرن در پس‌زمینه ظاهر می‌شود، و در صحنه‌ای دیگر، پزشکی که به ملاقات معاویه آمده، یک کیف چرمی مدرن در دست دارد.
با این حال، برخی در منطقه معتقدند که این جنجال‌ها لزوماً منفی نیستند، بلکه ممکن است به افزایش تحمل دینی منجر شوند. عصام زکریا، منتقد سینمایی مصری، می‌گوید: «بحث درباره معاویه ممکن است به مبارزه با افراط‌گرایی کمک کند.»
او اضافه می‌کند: «حضور این شخصیت‌های مناقشه‌برانگیز در یک درام باعث می‌شود مخاطب به تحقیق و بررسی روایت‌های مختلف تاریخی بپردازد. این سریال از ابزارهای دراماتیک – تعارض، سرنوشت، سوءتفاهم، و طبیعت انسانی – برای روایت یک رویداد بزرگ تاریخی استفاده می‌کند، بدون آنکه معاویه یا دیگر شخصیت‌ها را مطلقاً شرور یا مقدس جلوه دهد. آن‌ها انسان‌اند، با تمام نقص‌ها و پیچیدگی‌هایشان.»
بلومبرگ – برگردان برای اخبار روز: لیلا افتخاری
