تاکنون CHP خوب جنبش را رهبری کرده، ولی دلیل این برتری قدرت سویه‌ی چپ جنبش دانشجویی است که مطالبات برحق خود را که در صدر آنها بایکوت شرکت‌ها و مراکز سرمایه‌داری وابسته به AKP است، به رهبری جنبش تحمیل کرده‌اند
اخبار روز: در ترکیه چه خبر است؟ آیا مردم ترکیه به سوی یک انقلاب در حرکت‌اند؟
هوشنگ کوبان: در یادداشت پیش نیز یادآوری کرده بودم: چنانچه اعتراضات فعلی مخالفان رژیم اردوغان به رهبری حزب خلق (CHP) را بدون پیشینه‌‌های تاریخی بررسی کنیم، تحلیلی که می‌کنیم چه بسا تصویر درستی از وضعیت جامعه‌ی ترکیه ارایه نکند.
دید تاریخی، از یک سو یعنی بررسی چند و چون وضعیت طبقاتی و ایدئولوژیک بخش‌های مختلف جامعه. شکاف طبقاتی در ترکیه بسیار وسیع است. این شکاف هیچ وقت کم نبوده اما در پنج سال اخیر چنان زیاد شده که قابل مقایسه با هیچ یک از کشورهای منطقه نیست. یک مثال بزنم تا ابعاد بحران اقتصادی معلوم شود: در مدرسه‌ای که من رفت و آمد می‌کنم، حدود چهل درصد بچه‌ها بدون خوردن صبحانه سر کلاس درس حاضر می‌شوند. مسئله‌ی اساسی در ترکیه مثل ایران فقدان آگاهی طبقاتی است. در ترکیه شیوع سرطانی ایدئولوژی راست افراطی هم مزید بر علت است. طبق نتایج آخرین انتخابات حدود چهل و‌پنج درصد مردم اگر تمام احزاب راست افراطی را جمع بزنیم به این بخش رأی داده اند، به عبارت دیگر پایگاه توده‌ای فاشیسم در ترکیه بسیار قوی است. در مقابل اگر بخشی از فراکسیون حزب خلق و حزب دم را هم در نظر بگیریم کل بخش چپ جامعه‌ی ترکیه چیزی حدود بیست درصد است که در مقایسه با ایران در وضعیت بهتری است.
اخبار روز:آیا اختلاف کنونی یک مسئله بر سر انتخابات آزاد است؟ منظورم این است که آیا اختلاف بین احزاب است و پایگاه‌های اجتماعی آنها، یا مبارزه به سطوح مختلف جامعه سرایت کرده است؟
هوشنگ کوبان: پاسخ به این سوال آسان نیست. ببینید اولین روز تجمع مردم در شب ۱۹ مارس که امام‌اوغلو دستگیر شد، ما شاهد یک حرکت خودبخودی بودیم. هنوز CHP این پا و آن پا می‌کرد که چه کنم. هیچ برنامه‌‌ی جمعی‌ای برای اعتراض نداشتند. این دانشجویان دانشگاه استانبول بودند که کلاس‌ها را تعطیل کردند و به سوی محل ساختمان شهرداری شروع به راهپیمایی کردند و در راه مردم را با خود همراه کردند. یک مرتبه حزب خلق دید چاره‌ای جز همراهی با این سیل وسیع ندارد. البته ازگور ازل آن قدر صداقت داشت که در سخنرانی‌اش از دانشجویان تشکر و ادای دین کند. اما از طرف دیگر در شب‌های تجمعات اعتراضی بخش قابل توجهی از میدان در اختیار راست‌های افراطیِ ضد کُرد اما مخالف با اقتدار بود. اما حالا دیگر به راحتی می‌توان گفت جوانان دانشجوی ترکیه رغبتی به گفتمان راست ندارند. در نتیجه جواب سوال شما این است که ریشه‌ی اختلاف شامل هر دو سویه می‌شود.
اخبار روز: در تاریخ پارلمانی ترکیه ما شاهد رجزخوانی‌های سرکردگان احزاب برای یکدیگر بوده‌ایم، اما این اولین بار است که اختلاف آنان به خیابان کشیده می‌شود. مثلا برای من جای سوال دارد که چطور شد که MHP که زمانی بزرگ‌ترین مخالف AKP بود، بعدتر، به گمانم بعد از کودتای ۲۰۱۵ با اردوغان متحد شد؟
هوشنگ کوبان: در آغاز گفت‌وگو از اهمیت دید تاریخی حرف زدیم. دید تاریخی درضمن، مستلزم بررسی توازن قوای سیاسی در تاریخ نزدیک و دور ترکیه است. امروز در یک سوی این معادله حزب عدالت و توسعه(AKP) به همراه حزب حرکت ملی‌گرا(MHP) قرار دارد، و در سوی دیگر حزب خلق، و بقیه‌ی احزاب راست که در بین‌شان تمایلات راست افراطی و شوونیستی قابل توجهی دیده می‌شود، و‌جز اینها تمام سازمان‌ها و احزاب کوچک چپ ترکیه. به اینها باید سندیکاهای کارگری و بخش نسبتا بزرگی از دانشجویان، سازمان‌ها و گروه‌های فمینیستی و رنگین‌کمانی را نیز افزود.
جبهه‌ی ائتلافی اقتدار دو سویه دارد: حزب اردوغان در ۲۳ سال پیش با پایگاه مردمی بسیار قوی‌ای تأسیس شد و اهداف اولیه‌اش دموکراتیزه کردن سیاست در ترکیه بود. مسئله‌ی اصلی برای حزب AKP در آن اوان بریدن دست وصایت ارتشیان از حاکمیت نیمه‌میلیتاریستی ترکیه و به موازات آن حل مسئله‌ی کردها بود. ولی اردوغان هیچ‌وقت تمایلات دینی و‌محافطه‌کارانه‌اش را پنهان نکرد. با وجود این، بسیاری از روشنفکران برجسته‌ی ترکیه، چپ‌های مترقی و احزاب کرد از او‌حمایت کردند. اما بقیه‌ی احزاب مهم ترکیه و در میان آنها CHP و MHP در برابر او صف کشیدند. در اینجا فرصت آن نیست که وارد تاریخچه‌ی وقایع از آن روز تاکنون شویم. این مقدمه آورده شد تا بتوانم پاسخ این پرسش را بدهم که چطور حزب راست افراطی MHP که در اوایل اعلام جنگ به AKP داده بود، بعد از ۲۰۱۵ با آن از در آشتی درآمد و درکنارش در ساختار دولت قرار گرفت.
حاکمیت ترکیه از سال ۱۹۵۲ به سازمان جنگ‌طلب ناتو که در ۱۹۴۹ تأسیس شده بود، پیوست و تا ۲۰۰۳ که پدیده‌ی اردوغان ظهور کرد، به تمامی در مسیر سیاست‌گذاری‌های ناتو ابراز وجود می‌کرد. حزب MHP در ۱۹۶۹ تأسیس شد و رهبر آن حزب، آلپ‌ارسلان تورکش، یک درجه‌دار ارتشی بود که پیش‌تر سه سال در سازمان پنتاگون در خاک امریکا آموزش مقابله با جنبش‌های چریکی دیده بود. این حزب گفتمانش را بر اساس ملی‌گرایی افراطی‌ای که اغلب اوقات به صورت یک شوونیسم خالص ظهور می‌کند، استوار کرده است، و از روز تأسیس‌اش تاکنون به جز دوره‌های محدودی، به‌خصوص اگر دولت مجبور به تشکیل ائتلاف بوده، یک‌پای ثابت اقتدار بوده است. در ضمن تشکیلات امنیتی و پلیس ترکیه در ۵۰ و چند سال گذشته به جز سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۵ تحت قیمومیت و سازمان‌دهی همین حزب بوده است.
به‌طور خلاصه حزب MHP حامی و اجراکننده‌ی سیاست‌های سازمان ناتو در ترکیه است. اگر بقیه‌ی احزاب ترکیه کوشش می‌کنند که به طریقی سیاست بورزند، هدف حزب MHP تعیین سیاست است. این است که مهم‌نیست چه کسی رهبری آن را به عهده داشته باشد. و درضمن گفتنی است که پایگاه مردمی آن در طول تاریخش حدود ۱۰-۱۲ درصد بوده، اما از حیث تأثیرگذاری بسیار بیش از حد نصاب رأی‌اش مطرح بوده است، زیرا این حزب سخن‌گوی دولت در سایه است.
با صعود اردوغان در ساحت سیاست ترکیه و حذف احزاب راست میانه و لاییک، در طول زمان انشعاباتی تعمدی در MHP اتفاق افتاد تا طبقه‌ی متوسط شهرنشین با گرایشات لیبرالی پا درهوا باقی نمانند و‌جذب احزاب چپ نشوند. که سیاست موفقی بود.
اردوغان از آغاز با درافتادن با ارتشی‌ها و نزدیکی به کردها سازمان ناتو را در برابر خود یافت: MHP به مهم‌ترین دشمن‌اش تبدیل شد. اردوغان از همان آغاز در فکر نزدیکی به جبهه‌ی اوروآسیا (چین و روسیه) بود؛ در میان احزاب چپ ترکیه، حزب وطن که قبلا به نام حزب کارگر شناخته می‌شد و هوادار کمونیسم چینی بود، در کنار اردوغان قرار گرفت و هنوز هم در کنارش است، به صورتی که مهم‌ترین مشاور سیاسی او از همین حزب است.
وقتی در سال ۲۰۱۳ زیر فشار تهدید‌آمیز ناتو اردوغان مجبور به برخاستن از سر میز مذاکره با کردها شد، و در برابر ناتو گردن خم کرد تا برسیم به سال ۲۰۱۵ که ائتلافش با گروه اسلامی رادیکال فتح‌الله گولن در سیر یک شبه‌کودتا پایان یافت، رفته رفته وزنه‌ی ناتو در آنکارا دوباره بیشتر حس شد و این فرصت مناسبی بود که MHP جای خالی گروه گولن را در دولت پر کند. دوباره سازمان امنیت و پلیس به دست این باند راست افراطی افتاد.
در سوی دیگر معادله‌ی توازن قوا CHP قوی‌ترین و قدیمی‌ترین حزب ترکیه است. از حیث جامعه‌شناسی CHP تنها حزب ترکیه است‌که به تعریف علمی حزب نزدیک‌تر است، چون از آغاز در طلیعه‌ی تأسیس جمهوری با یک پایگاه مردمی ولی هرچند نه از پایین به بالا بنیان گذارده شده است. این حزب خود را به صورت پاسدار ارزش‌های جمهوری به ارث رسیده از رهبر بی‌چون و چرای خود، آتاترک تعریف می‌کند و در طول سالیان، خاصه با شروع دوران جنگ سرد، خود را سوسیال دموکرات معرفی می‌کند، حتی رهبر کنونی حزب، اوزگور ازل، معاون اول انترناسیونال اروپاست. اما چپ روشنفکری ترکیه عمدتا چنین جایگاهی را برای CHP هرگز نپذیرفته است، و در کنار بخش بزرگ‌تر جامعه فاصله‌ی خود را از این حزب حفظ می‌کند. دلایل تاریخی برای مردم فلات آناطولی دین‌ستیزی CHP و برای روشنفکران چپ موضع انعطاف‌ناپذیر این حزب در انکار نسل‌کشی ارامنه در ۱۹۱۵ و نیز کردستیزی‌های تاریخی‌اش است.
اخبار روز: آیا هنوز هم با کردها عداوت می‌ورزند؟
هوشنگ کوبان: در دهه‌ی گذشته CHP به تدریج در مواضع قبلی‌اش بازبینی کرده و روابط تازه‌ای با احزاب و گروه‌های کُرد برقرار کرده است. با وجود این، پیوندهای ارگانیک CHP با سرمایه‌داری مالی و صنعتی ترکیه آن را در جرگه‌ی احزاب بورژوایی قرار می‌دهد، و نه یک حزب چپ. بانکی قدیمی در ترکیه هست به نام ««بانک کار» [İş Bankası] » که به تمامی در اختیار این حزب است و قوی‌ترین، پرسرمایه‌ترین و معتبرترین بانک ترکیه به شمار می‌آید. چندین بار اردوغان برای سیطره بر این بانک خیز برداشته است که با واکنش سریع لندن روبرو شده است. منابع ارزی و طلای این بانک در لندن، و تحت حمایت مستقیم خاندان سلطنتی است.
چنین است که وقتی به قیام فعلی نگاه می‌کنیم، با دانستن این واقعیات تاریخی، احتمالا دیگر دچار برداشت‌های متوهمانه نخواهیم شد که با یک جنبش سراسری مواجه‌ایم. البته از حق نباید گذشت که تاکنون CHP خوب جنبش را رهبری کرده، ولی دلیل این برتری قدرت سویه‌ی چپ جنبش دانشجویی است که مطالبات برحق خود را که در صدر آنها بایکوت شرکت‌ها و مراکز سرمایه‌داری وابسته به AKP است، به رهبری جنبش تحمیل کرده‌اند و خوشبختانه اوزگور ازل رهبر جوان CHP در برابرشان انعطاف نشان داده است.
اخبار روز: به نظر شما تأثیر مسائل اقتصادی بر این جنبش چیست؟
هوشنگ کوبان: در همان دوسه روز اول دلار جهش هشت‌درصدی از خود نشان داد و حدود ۲۸ میلیارد دلار پول از کشور خارج شد. این برای اقتصاد شکننده‌ی ترکیه که چندین سال است دارد با نرخ تورم پنجاه درصدی مبارزه می‌کند، در حکم ضربه‌ی مهمی بود. به نظر نمی‌رسد راه حل ضربتی برای این مسئله کسی داشته باشد، و‌این به معنای فقیر شدن بیشتر مردم است و‌بالاتر رفتن سطح نارضایتی. اما شرایط جدید اگر تأثیر کوتاه مدتی بر جنبش نداشته باشد، به شرط تداوم اعتراضات در میان‌مدت توان کوچه را بالا خواهد برد.
اخبار روز: جامعه‌ی روشنفکری ترکیه چگونه به جنبش نگاه می‌کند؟
هوشنگ کوبان: روشنفکران و نویسندگان ترکیه برخلاف ایرانِ امروز، اغلب از منظر چپ به جهان نگاه می‌کنند. این یک سنتی است که شکاف‌بردار نیست. چهل پنجاه سال پیش دوسه شاعر مذهبی یا ملی‌گرا بوده‌اند، اما نسل امروز نویسندگان مطرح ترکیه بدون تردید از جهان‌بینی چپ بارور می‌شوند، و با این مقدمه پاسخ سوال شما مشخص می‌شود. آنان سال‌هاست در طرف مخالف جا دارند. دیروز اورهان پاموک حمایتش را از جنبش اعلام کرد؛ بقیه هم هستند، اما ما دیگر در سال‌های ۱۹۶۰ یا ۷۰ نیستیم که مواضع نویسندگان روی جامعه تأثیر بزرگی داشته باشد. ما فرزندان عصر اینترنت‌ایم و پدران‌مان فرزندان عصر کتاب و نشر بودند، فرزندان شاملوها، ناظم حکمت‌ها، یاشار کمال‌ها. یک اشاره‌ی یاشار کمال کافی بود که دانشجویان میدان‌ها را پر کنند. امروز نه در ترکیه نه در ایران دیگر چنین نویسندگانی نداریم. چون دوران کتاب‌خوانی به سر آمده است. باید با شرایط جدید ساخت ونه اینکه برای مرگ کتاب به سوگ نشست. به قول داروین اگر با شرایط جدید خودت را انطباق ندهی، طبیعت (یا تاریخ) تو را حذف خواهد کرد. پس همیشه راهی برای بربالیدن روح وجود خواهد داشت.
اخبار روز: فکر می‌کنید در نهایت جنبش به کدام سو می‌رود؟
هوشنگ کوبان: در این روزها هر دو جبهه‌ی مقابل تلاش دارند در صفوف رقیب تفرقه‌اندازی کنند. سیاست‌های مزورانه‌ی اردوغان را احتمالا خوانندگان اخبار روز دنبال می‌کنند، اما احتمالا کمتر کسی خبر از پیام ازگور ازل به سازمان ناتو دارد که چند روز پیش از طریق تلویزیون CNN ابلاغ کرد. او‌گفت ما حاضریم با ناتو از نزدیک همکاری کنیم. این در حکم طعمه‌ای است که CHP برای MHP انداخته است. دارد به MHP می‌گوید چنان که می‌بینی دیگر محبوبیت اردوغان رو به افول است و این ماییم که اکنون حزب اول ترکیه‌ایم، پس دیگر زمانش فرارسیده که AKP را رها کنی و به ما بپیوندی. زیرا اگر ائتلاف فعلی دولت متزلزل شود، این قوی‌ترین ضربه‌ای خواهد بود که از طرف اپوزیسیون در این نبرد شطرنج به حزب حاکم وارد می‌شود.
هنوز بسیار زود است که کسی بتواند آینده‌ی جنبش را پیش‌بینی کند. مخالفان از هر دو جناح چپ و راست کوشش می‌کنند در مقابل هم از خود تولرانس نشان دهند و با هم در تجمعات اعتراضی شرکت کنند. جوانان موتور این همبستگی هستند، و به نظر نمی‌رسد به این زودی میدان را خالی کنند. اما ماشین سرکوب دولت فعال است و برای هراس‌افکنی از هیچ کاری فروگذار نمی‌کند. با این همه تاکنون همبستگی قوی مخالفان باعث شده که اردوغان نتواند شهرداری استانبول را فتح کند، و احتمالا با این حمایت توده‌ای وسیع جرأت نکند حزب CHP را تعطیل کند یا رهبرش را به زندان بیاندازد.
جز این همه چیز به استقامت مخالفان و سازمان‌یابی‌شان بستگی دارد. فشار پلیس و سرکوب هر روز در حال افزایش است، اما به علت ارتباط ارگانیک فراکسیون جوانان حزب خلق با کوچه و میدان، احتمال سازمان‌یابی و تشکل‌های قوی زیادتر شده است. همین امروز سندیکاهای کارگری گفتند دارند خودشان را برای اعتصاب آماده می‌کنند. هدف موضعی جنبش پس راندن اقتدار و آزادی امام‌اوغلو از زندان است. خطر پیشِ رو احتمال بسته شدن حزب خلق است. گمان نکنم اردوغان آن قدر فراستش را از دست داده باشد که چنین اشتباه بزرگی بکند، اما هنوز در موقعیتی نیستیم که پیش‌بینی درستی از روزهای آینده بکنیم. روز شنبه روزی تاریخی است و باید دید به چه نسبتی مردم به دعوت CHP برای میتینگ آری خواهد گفت. اما اجازه بدهید با گفتن این جمله به گفت‌وگو پایان دهیم که دیوار ترس در ترکیه دیگر فروریخته و جامعه وارد فاز جدیدی شده است. حتی اگر جنبش سرکوب شود، و به روزی برسیم که دیگر اردوغان در میان نباشد، چون کسی وجود ندارد که جای او را پر کند و چنین کسی را هم نمی‌شود با هوش مصنوعی ساخت، به علت تکان خوردن جامعه، بساط ظلم و شکنجه سرانجام برچیده خواهد شد و ترکیه از نظر تاریخی از مرحله‌ی اسلام سیاسی برخواهد گذشت.
……
*هوشنگ کوبان دانشجوی جامعه‌شناسی در مقطع دکترا است.
