فضای سیاسی سنگین دوران جنگ سرد به گونه‌ای بود که وضعیت دو قطبی شدن، جهان را ناگزیر به‌پذیرش دو بلوک متخاصم می‌کرد. حتا سنگینی این فضا بر کشورهایی که بنا بر ملاحظاتِ خاصِ خود تمایلات سیاسی مستقل داشتند، بی‌تاثیر نبود. در این‌جا منظور حضور بسیاری از کشورهای “جهان سوم” در “جنبش غیرمتعهدها» در کنفرانس های “باندونگ” اندونزی (۱۹۵۵) و “بلگراد” یوگسلاوی پیشین (۱۹۶۱) و هاوانا (۱۹۷۹) است.
مسائل و اهداف پیش روی اعضا بیش تر بر محور ناسیونالیسم، پرهیز از پیوستن سیاسی و نظامی راهبردی به هریک از دو بلوک و مبارزه با استعمارنو استوار بود. با این حال، در بسیاری از این کشورها عرصه قدرت و سیاست، در اثر وجود عللی چند، با نیات و اهداف جنبش بر یک قرار نبود و بودند کشورهایی که در پیوند با حوزه نفوذ و قدرت یک بلوک سمپاتی نشان می دادند.
همزمان، این رویارویی به جهت وسعت در تمام عرصه‌ها و جهانگیر بودن، مستلزم حضور و نفوذ همه جانبه هر دو قطب کاپیتالیست و سوسیالیست در تمام عرصه ها بود. از رقابت های سیاسی، اقتصادی، نظامی و فضایی که بگذریم، آفریدن ادبیات و فرهنگ سیاسی خاص از یادمان‌های این دوران است. ادبیات و فرهنگی که ناگزیر از بسیج افکار عمومی و به کارگیری همه توان سیستم در جهت گسترش حوزه نفوذ خود بود و حتاگاهی به مناسبات آمرانه و دخالت در امور داخلی دیگران می انجامید.
در بلوک غرب، پهلوی ها نیز با دنبال کردن نگرش های ایدئولوژیک خود (احیا باستانگرایی و توسعه آمرانه) و گره زدن منافع ملی به این بلوک، فرجام تلخ این تجربه را آزمودند. اکنون دیگر با مراجعه به اسناد و داده های معتبر و منصفانه، به ویژه از سوی خود کارگزاران رژیم پیشین، می توان دریافت شرکای غربی و مهم تر از همه ایالات متحد آمریکا، تا چه اندازه در سرعت بخشیدن به از هم گسیختگی نظام سلطنتی— گذشته از عامل درونی— سهم و نقش پررنگی داشتند؛ اگر چه پهلوی دوم در چند سال آخر مایل بود و کوشید با در پیش گرفتن سیاست هایی در مناسبات خارجی میان دو بلوک، به نوعی تعادل و توازن دست یابد، اما سرعت رویدادها شتابان تر از تصورات بود. با دیدار رهبر و ملکه وقت ایران و هیأت همراه از پیشرفت های شوروی و انعقاد قراردادهایی میان رهبران دو کشور، گام های عملی در زمینه پایه ریزی برخی صنایع مستقل نهاده شد. انعقاد پیمان دفاعی نظامی دو جانبه و گسترش روابط فرهنگی، در زمره این تحولات در مناسبات دو کشور به شمار می آمد. شوروی پیشین در آن هنگام علاقمند به دوستی و پیشرفت ایران با سمتگیری بهبودگرایانه بود. رهبران شوروی روند نوسازی و نوگرایی در ایران را با دقت پیگیری می کردند (نک: ماهنامه اندیشه پویا ، شماره ۸۰ ، گ. گ. ب در ایران، تحلیل شعبه بین المل وزارت امور خارجه شوروی وقت از چگونگی اوضاع ایران «تاریخ ایران نوین»، نوشته پروفسور گ و ایوانف)
بی اعتنایی به راهکارهای نخبگان نظام در طول دهه پنجاه -بویژه پس از افزایش قیمت نفت – اصلاحات نیم بند و پابرجایی فقر و نابسامانی، چالش با غرب بر سر جریان نفت و پاره ای مسائل اقتصادی نیز نتوانست طوفان سهمگین انقلاب را مهار سازد.
در اردوگاه شرق هم — در روند شکل گیری و استحکام آن —بیش تر جریان های “چپ اردوگاهی” قرار داشتند که در سطح دنیا نیز کوشیدند همین ادبیات و فرهنگ سیاسی را البته به سبک و سیاق خود، برای ادای آرمان و مسئولیت های بین المللی در کشورهای‌شان جا بیاندازند و تبدیل به گفتمان غالب کنند. تا آن جا که در برهه هایی به غفلت و نادیدن واقعیّت های درونی و ملی در پوشش برداشت های ایدئولوژیک گردید.
امروز هم کنشگران چپ پس از ناکام ماندن اصلاحات در شوروی و فروپاشی آن، جدا از این گزاره که باید در نظر داشته باشند ماهیت بازیگران قدرت در عرصه بین الملل چگونه است، نباید اولویت لحاظ کردن منافع ملی را نادیده انگارند: تجارب دردناک گذشته هنوز پیش چشمان ماست.
بنابراین، رویکرد و اتخاذ تصمیمات در عرصه سیاست بین الملل و مشارکت در پیمان های همسو در منطقه ای و فرامنطقه ای را باید در این چارچوب ارزیابی کرد. اما این مشارکت و حضور در صحنه بین الملل نباید زمینه ساز یکجانبه گرایی شود (آن گونه که اکنون به جهت سیاست های غیرقابل فهم افراطی بیش از چند دهه با آمریکا و غرب است)؛ زیرا با نگاهی دوباره به موقعیت ژئوپلتیک بسیار حساس کشور و بهره‌مندی آن از منابع سرشار انسانی و زیرزمینی، تجارب گذشته و آینده پیش رو، واقعیت‌های داخلی و ضعف‌های موجود، سیاست یکجانبه گرایی تحت هر توجیهی با منافع ملی ایران، که در صدر و اولویت جای دارد، خوانا و سازگار نیست. ایجاد نوعی توازن مثبت و برابر حقوق با همه کشورها و به ویژه باکشورهای منطقه وبه تبع آن مداخله نکردن در امور داخلی دیگران، حفظ حسن همجواری با همسایگان، و پرهیز از دیدگاه های بی ثمر و پرهزینه نیاز واقعی و عقلانی منافع ملی این مرز و بوم است.
