اردوغان دموکراسی ترکیه را دفن می‌کند – جمشید خون جوش

رجب طیب اردوغان با دستگیری رقیب خود،  هدف دیرینه‌اش را برآورده می‌کند: ترکیه به حکومت خودکامه‌ای تبدیل می‌شود که در آن انتخابات دیگر هیچ معنایی ندارد.

اکرم امام‌اوغلو، شهردار استانبول، در ساعت ۷:۱۲ صبح روز چهارشنبه ویدیوی کوتاهی در حساب شبکه اجتماعی X خود منتشر کرد که در آن او در حالی که مشغول بستن کراوات خود است، می‌گوید: «متأسفم که باید این را به شما بگویم. من خود را در برابر یک زورگویی بزرگ می‌بینم» و سپس ادامه می‌دهد: «می‌خواهم بدانید که من تسلیم نخواهم شد.» با این سخنان امام‌اوغلو اشاره به افراد پلیسی دارد که بیرون از ساختمان منتظر بودند تا حکم بازداشتش را به اجرا درآورند. حکمی که ظاهراً از سوی مقامات قضایی اما در واقع توسط رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه که همه نهادهای دولتی را تحت کنترل خود دارد، صادر شده بود.

امام‌اوغلو قرار بود روز یکشنبه توسط حزب سکولار اپوزیسیون «جمهوری‌خواه خلق» (CHP) به‌عنوان نامزد ریاست‌جمهوری این حزب معرفی شود تا در انتخابات آینده به رقابت با رجب طیب اردوغان بپردازد. اینکه رئیس‌جمهور ترکیه دستور میدهد تا رقیب احتمالی او مانند یک مجرم توسط پلیس بازداشت شود، علاوه بر قصد تحقیر امام‌اوغلو نشان می‌دهد که حتی خود اردوغان نیز او را به‌عنوان رقیبی هم‌تراز می‌بیند. با این عمل گویی اردوغان در حال طرح این پرسش از مردم ترکیه است که آیا واقعاً فکر می‌کنید، می‌توانید تصمیم بگیرید که من چه زمانی باید قدرت را ترک کنم؟

مأموران پلیس امام‌اوغلو را به اتهاماتی بازداشت می‌کنند که قوه قضائیه ترکیه طی ماه‌های گذشته علیه او جمع‌آوری کرده بود. دقیقاً در همان زمانی که امام‌اوغلو خود را برای نامزدی در انتخابات ریاست‌جمهوری آماده می‌کرد. صحبت از فساد است، همچنین از ارتباط با گروه ممنوعه شبه‌نظامی حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک)، گروهی که ترکیه در حال حاضر در تلاش برای برقراری صلح با آن است. طنز موجود در اتهام امام‌اوغلو این است که آخرین کسی که با پ.ک.ک ارتباط برقرار کرده، خود دولت ترکیه است.

علاوه بر اکرم امام‌اوغلو، دولت بیش از ۱۰۰ نفر دیگر را نیز بازداشت کرده است، از جمله مهم‌ترین همکاران او. تا زمان نامزدی رسمی امام‌اوغلو در روز یکشنبه، نه‌تنها اعتراضات ممنوع شده، بلکه حتی صدور بیانیه‌های مطبوعاتی نیز غیرمجاز است. در استانبول، یک نیروی گسترده پلیس بر اجرای این محدودیت‌ها نظارت دارد. این بازداشت‌ها بر بازارهای مالی نیز تأثیر گذاشته است؛ لیر ترکیه به پایین‌ترین سطح تاریخی خود سقوط کرد و بازار سهام دچار افت شدید شد. بازداشت اکرم امام‌اوغلو، نه‌تنها واکنش‌های داخلی بلکه نگرانی‌های بین‌المللی را نیز برانگیخته است.

مبارزات مردم ترکیه برای کسب دموکراسی

با وجود اینکه دولت تظاهرات را ممنوع، اینترنت را کند و شبکه‌های اجتماعی را فیلتر کرده و ایستگاه‌های مترو را بسته و خیابان‌ها را مسدود کرده بود، جمعیت عظیمی همان روز چهارشنبه و روزهای بعد، نه‌تنها در استانبول، بلکه در بسیاری از شهرهای ترکیه،  به خیابان‌ها آمدند.

کشور ترکیه دارای بسیاری از عناصری است که یک دموکراسی به آنها احتیاج دارد از جمله این واکنش که بی‌عدالتی رخ داده است و باید در برابر آن ایستاد. مثلاً دانشجویان که نخستین کسانی بودند که در استانبول دست به اعتراض زدند و هنگام پریدن در هوا فریاد می‌زدند: «هر کس نپرد، طرفدار طیب است.» و یا آن زن جوانی که عکس او بطور گسترده در اینترنت پخش شد در حالی که زیر نور آفتاب آبجو می‌نوشید و تکه‌ای مقوای دست‌نویس را بالا گرفته بود: «به افتخار طیب.»

 در این روز، گویی مردم ترکیه در هر لحظه آماده‌اند تا دست به اعتراضاتی خلاقانه یا رفتاری تحریک‌آمیز بزنند. مردمی که تقریباً به‌طور کامل در انتخابات شرکت می‌کنند: در انتخابات ریاست‌جمهوری گذشته، ۸۷ درصد مشارکت داشتند. مردمی که درباره سیاست همان‌قدر صحبت می‌کنند که درباره هوا. داشتن یک عقیده سیاسی و بیان آن، برای دانشجویان جوان در استانبول به همان اندازه طبیعی است که برای کشاورزان مسن در روستاها. و آن‌ها از این حق خود استفاده می‌کنند، با اشتیاقی بیشتر از بسیاری در اروپا.

این وضعیت در سال‌های حکومت اردوغان نیز تغییر چندانی نکرده است. شاید به این دلیل که مردم ترکیه هرگز حقوق خود را به‌عنوان هدیه دریافت نکرده، بلکه همواره مجبور بوده‌اند برای کسب و حفظ دموکراسی مقاومت و مبارزه کنند – در برابر ارتش، در برابر دستگاه فاسد، و سپس در برابر رئیس‌جمهوری که روزبه‌روز اقتدارگرا تر شد. در همین روند، اتحادیه‌ها، انجمن‌ها، تشکل‌ها و احزاب شکل گرفتند، یعنی همان نهادهایی که ستون‌های یک جامعه مدنی دموکراتیک را تشکیل می‌دهند. به لطف همین جامعه مدنی است که در همان روز، ده‌ها هزار نفر جرأت می‌کنند به خیابان‌ها بیایند.

پیش از دستگیری اکرم امام‌اوغلو، بسیاری بر این باور بودند که رئیس‌جمهور هرگز چنین اقدامی نخواهد کرد، زیرا این کار کشور را به آشوب می‌کشد. گفته می‌شد که ضربه‌ای سنگین‌تر از این وجود ندارد. اینکه اردوغان در نهایت دست به چنین اقدامی زد، نشان می‌دهد که او خود نیز دیگر باور ندارد که می‌تواند در یک انتخابات حتی دستکاری شده، امام‌اوغلو را شکست دهد.

تابوشکنی و نقطه‌ای عطف 

حتی در کشوری چون ترکیه که هرگز یک دموکراسی کامل نداشته، این رخداد نشانگر یک نقطه عطف است. اردوغان سال‌هاست که بارها مخالفان سیاسی خود را دستگیر، بازداشت و محکوم کرده است، به‌ویژه سیاستمداران کرد مانند صلاح‌الدین دمیرتاش که از محبوبیت بالایی برخوردار است. اما بازداشت امام‌اوغلو یک تابو شکنی است که ترکیه را در کنار کشورهایی مانند روسیه یا آذربایجان قرار می‌دهد – کشورهایی که در آن‌ها هنوز انتخابات برگزار می‌شود، ولی نتیجه از پیش مشخص است.

این اقدام نشان‌دهنده مرحله‌ای جدید در سیاست ترکیه است، جایی که رقابت انتخاباتی دیگر حتی در چارچوب کنترل‌شده نیز تحمل نمی‌شود. اردوغان همواره با استفاده از ابزارهای دولتی، فشار بر مخالفان و کنترل رسانه‌ها، فضای انتخابات را به نفع خود شکل داده است. اما اکنون، او مستقیماً به سرکوب فیزیکی رقیب بالقوه‌اش روی آورده است.

همه اینها بیانگر آن هستند که اردوغان از همان ابتدا در امام‌اوغلو رقیبی دیده که قادر است اکثریت گسترده‌ای در کشور به دست آورد و برای او تهدیدی جدی باشد.

وقتی امام‌اوغلو برای اولین بار در بهار ۲۰۱۹ در انتخابات شهرداری استانبول پیروز شد، هیئت انتخابات این پیروزی را باطل کرد، به احتمال زیاد به دستور اردوغان. اما امام‌اوغلو در انتخابات مجدد با اختلافی بسیار بیشتر پیروز شد و رئیس‌جمهور مجبور شد این نتیجه را بپذیرد. برای نخستین بار در دوران حکومت اردوغان، یک سیاستمدار مخالف در زادگاه او، کلان‌شهر اقتصادی ترکیه، به قدرت رسید.

تنها چند ماه بعد، اولین پرونده‌سازی قضایی علیه شهردار جدید آغاز شد. دستگاه قضایی او را به مجازات زندان و محرومیت از فعالیت سیاسی محکوم کرد، حکمی که هنوز نهایی نشده است، اما همواره به‌عنوان یک تهدید دائمی بالای سر امام‌اوغلو قرار داشته است. او با مهارت‌های سخنوری خود، که شباهت زیادی به سبک اردوغان دارد، توانست به رهبر واقعی اپوزیسیون تبدیل شود. در ماه مارس سال گذشته، او به‌قدری قاطعانه در انتخابات مجدد شهرداری استانبول پیروز شد که نامزدی‌اش به‌عنوان کاندیدای بعدی ریاست‌جمهوری حزب جمهوری‌خواه خلق تقریباً قطعی به نظر می‌رسید.

علاوه بر چندین پرونده قضایی علیه امام‌اوغلو، اخیراً اتهام جدیدی علیه او مطرح شد: مدرک دانشگاهی‌اش نامعتبر است. در ترکیه، بدون مدرک دانشگاهی، هیچ‌کس نمی‌تواند نامزد ریاست‌جمهوری شود. سه‌شنبه‌ شب، تنها چند ساعت پیش از بازداشت، دانشگاه استانبول در اقدامی که به نظر می‌رسید پاسخ به خواست ضمنی دولت باشد، مدرک امام‌اوغلو را باطل اعلام کرد. پیش از این تصمیم، رئیس دانشکده مربوطه از سمت خود استعفا داده بود. در این موضوع، تردیدهایی که درباره مدرک تحصیلی شخص اردوغان وجود دارد،  به هیچوجه مهم نیست.

محاسبه و بازی سیاسی اردوغان

سؤال کلیدی این است که چرا اردوغان زمان حاضر را برای بازداشت امام‌اوغلو و حذف او از صحنه سیاسی ترکیه انتخاب کرده است؟ بر اساس چه محاسبه‌ای و با اتکاء به چه بازی سیاسی؟

خانم سینم آدار، کارشناس مسائل ترکیه در مؤسسه آلمانی امور بین‌الملل و امنیت، میگوید که دولت ترکیه از مدت‌ها پیش زمینه‌سازی می‌کرد تا اکرم امام‌اوغلو را از رقابت‌ها کنار بگذارد، زیرا او تهدیدی جدی برای اردوغان محسوب می‌شود و حزب حاکم نیز در انتخابات محلی سال گذشته عملکرد ضعیفی داشت.او می‌افزاید که نارضایتی گسترده‌ای در میان مردم وجود دارد. اما فضای بین‌المللی حاکم، از جمله رشد احزاب راست افراطی در اروپا و تمرکز ملی‌گرایانه دولت ترامپ، ممکن است کنار زدن رقبا را برای اردوغان آسان‌تر کند.

به عقیده خانم آدار: «شرایط بین‌المللی و تحولات ژئوپلیتیکی به اردوغان کمک می‌کند تا فشار بر مخالفان و اپوزیسیون را افزایش دهد.»

به همین دلیل، ظاهراً اردوغان بر این باور است که اکنون بهترین زمان برای حذف رقیب خود است. در شرایطی که اروپا به دلیل ریاست‌جمهوری ترامپ، جنگ در اوکراین و وضعیت بحرانی در سوریه، اردوغان را یک شریک مهم می‌داند، او احتمالاً احساس می‌کند که می‌تواند بدون عواقب جدی این اقدام را انجام دهد.

از سوی دیگر، انتخابات بعدی ترکیه قرار است در سال ۲۰۲۸ برگزار شود، هرچند بسیاری بر این باورند که پارلمان پیش از آن خواستار انتخابات زودهنگام خواهد شد. اردوغان در دومین دوره از دو دوره‌ای است که قانون اساسی به او اجازه می‌دهد. اما یک انتخابات زودهنگام به او امکان می‌دهد که دوباره نامزد شود، با این استدلال که دوره‌ی دوم خود را به پایان نرسانده است. بسیاری از مخالفان نیز خواهان رأی‌گیری زودهنگام هستند، زیرا معتقدند که تورم مزمن، که سیاست‌های اردوغان آن را تشدید کرده، به نفع آن‌ها در انتخابات تمام خواهد شد.

اگر چه اردوغان ۷۱ ساله و مقامات حزب حاکم «عدالت و توسعه» به‌طور علنی درباره‌ی نامزد این حزب صحبت نکرده‌اند، اما اردوغان بیش از دو دهه است که چهره‌ی غالب در سیاست ترکیه بوده و جانشین مشخصی نیز برای او در حزب حاکم وجود  ندارد. بنابراین، انتظار می‌رود که او مجدداً نامزد شود. محاسبه احتمالی اردوغان در انتخاب شرایط کنونی جهت دستگیری امام‌اوغلو این است که تا آن زمان، جامعه ترکیه به زندانی بودن او عادت خواهد کرد، همان‌طور که به بازداشت دیگر مخالفان او عادت کرده است.

علاوه بر این، اردوغان روندی برای صلح با گروه مسلح کردهای پ.ک.ک آغاز کرده است، درحالی‌که بسیاری از رأی‌دهندگان کرد به اکرم امام‌اوغلو تمایل دارند. اگر حزب جمهوری‌خواه خلق نتواند امام‌اوغلو را نامزد کند و به‌جای او، مثلاً منصور یاواش، شهردار ملی‌گرای آنکارا را معرفی کند، ممکن است حمایت کردها را از دست بدهد. برخی از رأی‌دهندگان کرد شاید اردوغان را ترجیح دهند، زیرا او به آن‌ها وعده صلح داده است.

در عمل، رئیس‌جمهور ترکیه در یک هفته روند صلحی را آغاز می‌کند و در هفته بعد دست به اقدامی می‌زند که جمهوری ترکیه تاکنون شاهد آن نبوده است. او فردی است که همیشه برای حفظ قدرت حاضر است یک قدم فراتر رود. اما حتی او نیز تاکنون تا این حد پیش نرفته بود. به دیگر سخن، این به معنای همان ریاست‌جمهوری همیشگی است که اردوغان به دنبال آن است. و این همان تاکتیک‌هایی هستند که او را بیش از دو دهه در قدرت نگه داشته است.

اپوزیسیون چه خواهد کرد؟

در ترکیه باور عمومی این بود که در شرایط کنونی، امام‌اوغلو تنها فردی است که می‌تواند اردوغان را شکست دهد. در نتیجه سوال اصلی تا صبح چهارشنبه این بود که آیا رئیس‌جمهور دستور بازداشت او را خواهد داد؟ آیا تا این حد پیش خواهد رفت؟ اکنون او تا این حد رفته و سوال بعدی این است که چه باید کرد؟ مردم به خیابان‌ها آمده و در روزهای آینده این کار را ادامه خواهند داد، با وجود ممنوعیت‌ها. خلاقانه و مبارزانه.

اما چه خواهد شد؟ اعتراضات، در برابر رئیس‌جمهوری که تصمیم گرفته است رقیب خود را از حضور در انتخابات آینده محروم کند، چه تأثیری می‌توانند داشته باشند؟ این پرسشی است که بعد از دستگیری امام‌اوغلو مطرح شده است.

اپوزیسیون اکنون قول داده که مقاومت کند. رئیس حزب جمهوری‌خواه خلق، اوزگور اوزل، اعلام کرد آنچه که ترکیه در حال تجربه آن است، یک «کودتا علیه رئیس‌جمهور آینده ما» است. این حزب قصد دارد روز یکشنبه طبق برنامه انتخابات مقدماتی خود را برگزار کند و حتی در صورت زندانی بودن امام‌اوغلو، او را به عنوان نامزد معرفی کند. اوزل تأکید کرد: «در نهایت، این مردم خواهند بود که پیروز می‌شوند.»

این اعتراض‌ها با هشدارهایی از سوی اروپا همراه خواهند بود، جایی که نگرانی‌هایی درباره دموکراسی ترکیه وجود دارند، اما در عین حال نیز می‌دانند که بیش از هر زمان دیگری به اردوغان به‌عنوان یک شریک نیازمندند.

روندهای آتی سیاسی در ترکیه 

با بازداشت رقیب خود، رجب طیب اردوغان آنچه را که سال‌ها پیش آغاز کرده بود، به سرانجام رساند: تبدیل ترکیه به یک حکومت خودکامه، جایی که انتخابات دیگر هیچ معنایی ندارد.

اردوغان رقیب خود را با تند ترین سلاحی که در اختیار دارد، یعنی قوه قضائیه، هدف قرار داده است. اما همزمان او مشروعیت خود به‌عنوان رئیس‌جمهور را نیز مورد حمله قرار داده. در این میان، سوال کلیدی این است که آیا این سرکوب، موقعیت اردوغان را تثبیت خواهد کرد یا برعکس، به اعتراضات گسترده‌تر و چالش‌های جدی‌تری برای حکومت او منجر خواهد شد؟

در ترکیه اکنون دو حقیقت وجود دارد. اول اینکه تنها با اعتراضات، دموکراسی نجات نخواهد یافت – حداقل نه در کشوری که رئیس‌جمهور آن تمام نهادهای دولتی را تحت کنترل خود دارد. دوم اینکه اردوغان اکنون برخلاف روند دموکراتیک حکومت می‌کند. او حق انتخاب را از مردم کشور خود گرفته است. این بدان معناست که انتقال مسالمت‌آمیز قدرت، هر زمان که باشد، دیگر به‌سختی امکان‌پذیر خواهد بود.

اگر نه اعتراضات و نه انتخابات بتوانند تغییری را که بسیاری خواهان آن هستند به ارمغان بیاورند، آنگاه حکومت یا با فشار فزاینده واکنش نشان خواهد داد، یا در نهایت به هرج‌ومرج و خشونت ختم خواهد شد. به جرٱت میتوان ادعا کرد که تحت رهبری رئیس‌جمهور اردوغان، یک ترکیه باثبات دیگر وجود نخواهد داشت و کسانی که در اروپا تصور می‌کنند با اردوغان اوضاع آرام خواهد ماند، به سختی در اشتباه‌اند.

روز چهارشنبه، احتمالاً ترک‌های مسن‌تر روزی در ماه مارس ۲۶ سال پیش را به یاد آوردند، هنگامیکه یک چهره امیدبخش اپوزیسیون در آن زمان به زندان افتاد. او پیش از بازداشت، در مصاحبه‌ای با نشریه آلمانی اشپیگل گفته بود که ترکیه با این اقدام خود را «در برابر تمام جهان تحقیر می‌کند» و با اشاره به «ضد دموکرات‌ها»ی حاضر در دولت، آینده سیاسی خود را «تیره و تار» می‌دید.

نام این چهره رجب طیب اردوغان بود و چهار سال بعد نخست‌وزیر ترکیه شد. در نتیجه باید منتظر ماند و دید که آیا لحظه‌‌ کنونی به معنای پایان کارنامه‌‌ سیاسی اکرم امام‌اوغلو است، یا اینکه لحظه‌ای است که این کارنامه تازه آغاز شده.