اکثریت تحلیل ها و نظرات صاحب نظران و حتی مردم گوشه وکنار جهان از سقوط نابهنگام و سریع حکومت دیکتاتوری خاندان اسد بعد از بیش از نیم قرن حاکمیت بر سوریه، سیاسی و یا ازمنظر ژِئوپلیتیک است .اما دراین نوشته مختصر به علت عدم تخصص سیاسی فقط برای کمک به اندیشمندان و صاحب نظران سعی شده از رشته تخصصی خود وجه و یا فاکتور دیگری از این معادله به شدت پیچیده ای که در سوریه و خاور میانه در جریان است را یاد آوری کنم شاید درحل معادله کمکی باشد.
بازیگران منطقه ای وجهانی که دراین سقوط و تاریخا هم درتحولات سوریه نقش داشتند ، به جز اسراییل و ایران که اولی به همان زمین خواری والحاق اراضی وسرزمینها حتی بدون چاههای نفت و گاز و معادن فسفات و کوتاه کردن دست ایران و نیابتی هایش و انهدام کامل تجهیزات نظامی ارتش سوریه در زمین و دریا فعلا اکتفا خواهد کرد. و اما دومین بازیگر یعنی رژیم آخوندی/سپاهی حاکم بر ایران مطابق نظریه همه کارشناسان نه فقط بازنده اصلی و بازیگر شکست خورده در سوریه درعرصه سیاسی و حمایت از اسد بود، بلکه درعرصه اقتصادی و سهم بری از معادن وثروتهای نفتی و گازی سوریه بعد از سالها سرمایه گذاری میلیاردی از کیسه مردم ایران، دم برکول برای نجات خود فرار را بر قرار ترجیح داد.
سه بازیگر علنی دیگر، ترکیه، روسیه و آمریکا و یکی مخفی درپشت روسیه و رفیق پوتین یعنی چین از اینهمه مخارج نظامی و سرمایه گذاری و قمار سیاسی، منابع ارزشمند سوریه را چه برسر میز مذاکره و چه در میدان، چگونه تقسیم کرده اند؟ و آیا به چگونگی این تقسیم صلح جویانه پایبند خواهند ماند؟ متاسفانه همه قراین وشواهد نشان از ناپایداری و سستی این صلح موقت دارند.
۱- ذخایر نفتی سوریه
ار نظر استراتزیک سوریه در رتبه بیست وهفتم کشورهای تولید کننده نقت در جهان قرار دارد. بیشتر چاه های نفت سوریه در استان های حسکه و دیرالزور واقع شده است . پیش از جنگ داخلی سوریه طبق آمار رسمی ۴۰۰ هزاربشکه نفت تولید می کرد که برخی منابع آن را بسیار بیشتر برآورد می کردند که بطور مخفی استخراج و به فروش در بازار سیاه می رسید همان کاری که هنوز شرکتهای نفتی چینی امروز از نفت ارزان وحراج شده در دریاها با نفت ایران می کنند. از طرف دیگر طبق برخی منابع انرژی از سال ۲۰۲۰ سفره ها و ذخایرنفتی جدید در مناطق ساحلی سوریه کشف شده است که انحصار آن در دست شرکت گاز پروم روسی است و از میزان این ذخایر هیچ گزارش و اطلاعی منتشر نکرده و در اسرار کامل است . و جالب اینکه در جابه جایی قدرت سیاسی و سقوط رژیم دیکتاتوری اسد پایگاه نطامی دریایی روسیه و این سرمایه گذاری ها تا امروز دست نخورده و در دست روسها باقی مانده است. آمریکا و شرکت شورون حمایت از کردها در سوریه بخشا به قرار گرفتن چاههای نفتی وگازی در مناطق تحت نفوذ کردهاست . ترکیه نیز برای دست یابی به این منابع وکوتاه کردن وقطع درآمدهای نفتی کردها از یکطرف و دست اندازی بر این ذخایر نفتی، گازی سوریه از طرف دیگر است که تنها منطقه ای است درسوریه که هنوز درگیری و جنگ ادامه دارد، البته بهانه، جلوگیری از کمک به کردهای داخل ترکیه است.
سرنوشت نفت سوریه پس از ۱۳ سال جنگ و درگیری نیروهای سوریه دموکراتیک سه میدان نفتی بزرگ سوریه به نام‌های السویدیه، رمیلان و العمر و همچنین تقریباً ۱۰ میدان بین استانهای الحسکه و دیرالزور تحت کنترل خود دارند که برجسته‌ترین آنها میدان نفتی التنک چاههای نفتی الجفره کونیکو است که گاز نیز تولید می‌کنند.
با وجود محدود بودن ثروت نفتی سوریه، اما این ماده همواره در تامین منابع مهم قدرت نقش بسزایی داشته است، اما با شروع جنگ در این کشور و تغییر تدریجی کنترل نظام سوریه بر مناطق، این منبع از دست حکومت خارج شد و گروه‌های مسلح کنترل مقادیر زیادی از آن را بر عهده گرفتند و از آن استفاده می‌کنند بگونه‌ای که این ماده اکنون به عنوان یک خراج و عامل پشتیبانی برای این گروه‌ها و یک عنصر تاثیرگذار در ائتلاف‌هایشان تبدیل شده است؛ افزون بر اینکه به سبب ایفای نقش ائتلاف غربی در نبردها و درگیری‌ها در اطراف چاههای نفت سوریه، این میادین نفتی به عرصه‌ای گسترده برای اتهامات سیاسی مبدل شده‌اند.
بعد از گذشت ۱۳ سال از ناآرامی‌های سوریه و شعله‌ور شدن درگیری در این کشور و جابه‌جایی نیروهای حاکم بر چاههای نفت و همچنین تحریم‌های مختلف امریکا و دیگر کشورها بر اقتصاد سوریه، هنوز هم این سوال مهم مطرح است که چه کسانی از نفت سوریه سود می برند؟
در اوایل سال ۲۰۱۱ و قبل از آغاز ناآرامی ها در سوریه، «سفیان العلاو » وزیر نفت وقت این کشور اعلام کرد تولید نفت سوریه در سال ۲۰۱۰ حدود ۱۴۱ میلیون بشکه یعنی به طور میانگین روزانه حدود ۳۸۶ هزار بشکه بوده که در مقایسه با سال ۲۰۰۹ تقریبا حدود ۹۴۰۷ بشکه افزایش داشته است.
این گزارش با اشاره به میزان تولید در هر یک از میدان‌های نفت سوریه نظیر السویدیه در استان الحسکه با ۱۱۶ هزار بشکه در روز، قبل سال ۲۰۱۱، چاه نفتی رمیلان در همین استان با ۹۰ هزار بشکه در روز، چاه العمر در استان دیرالزور با ۸۰ هزار بشکه در روز و چاه التیم و الورد در دیرالزور روی هم ۱۰۰ هزار بشکه تصریح می‌کند: حکومت سوریه اغلب به پنهان کاری تعمدی درباره داده‌های واقعی تولید نفت متهم می‌شده است به طوری که برخی از پژوهش‌ها از مطالعه پایگاه الکترونیکی بریتیش پترولیوم حاکی از آن است که تولید نفت این کشور بین سال‌های ۱۹۹۵ تا ۲۰۰۴ به ۶۰۰ هزار بشکه در روز افزایش یافته و سپس در سال ۲۰۰۹ به ۴۰۱ هزار بشکه و در سال ۲۰۱۰ به ۳۸۶ هزار بشکه کاهش یافته است و این همان آمارهایی است که سفیان العلاو وزیر نفت وقت سوریه آنها را اعلام کرده است.
در همین ارتباط روزنامه اکونومیست اینتلیجنس یونیت مدعی شد که بخش زیادی از تولیدات نفتی سوریه قبل از سال ۲۰۱۱ در سازمان اوپک ثبت نشده است چرا که در بازار سیاه به قیمت ۸۵ دلار در بشکه به فروش می‌رسیده است در حالیکه قیمت نفت در آن زمان تا ۱۱۰ دلار در هر بشکه نیز رسید.
به مانند تمامی درگیری‌ها و مناقشات در جهان، طرف‌های درگیر در سوریه نیز تلاش کرده‌اند در پی تصاحب و کنترل بر منابع این کشور از جمله نفت باشند تا بتوانند درآمدهای آن را صرف تلاش‌های جنگی و تقویت نفوذ خود کنند.
این منبع نوشت: از سال ۲۰۱۲ نظام سوریه به تدریج و یکی پس از دیگری کنترل تعدادی از چاههای نفت خود را از دست داد و همین زمان بود که نام برخی از میادین و چاه‌هایی که قبلا اعلام نشده بودند؛ پدیدار گشت در حالیکه این چاه‌ها که اغلب در شمال شرق سوریه قرار دارند؛ میان گروه‌های مخالف سوری و سازمان داعش دست به دست شدند.
در ابتدای سال ۲۰۱۴ سلیمان العباس وزیر نفت سوریه از کاهش تولید نفت این کشور به تنها ۴ درصد و رسیدن آن به ۱۴ هزار بشکه در روز از ۳۸۶ هزار بشکه خبر داد ضمن آنکه آمارهای صادر شده در اواسط سال ۲۰۲۱ از جانب نظام حاکم بر سوریه حکایت از این داشت که زیان بخش نفت در بازه زمانی از ماه مارس ۲۰۱۱ تا پایان سال ۲۰۲۰ بالغ بر ۹۳ میلیارد دلار بوده است.
این گزارش در ادامه می‌افزاید: در نهایت کنترل اغلب میادین نفتی سوریه پس از عملیات تحت حمایت نیروهای ائتلاف برای بازپس گیری کنترل میادین نفتی از دست نیروهای داعش در سپتامبر سال ۲۰۱۴ تا اواخر سال ۲۰۱۹، به دست نیروهای سوریه دمکراتیک (قسد) افتاد که غالب آنها را جنگجویان کرد مورد حمایت ائتلاف بین المللی تشکیل می‌دهند، به طوری که نیروهای سوریه دمکراتیک توانستند تحت حمایت ائتلاف وارد الباغوز در دیرالزور به عنوان آخرین منطقه دژ تحت کنترل داعش شوند.
بر اساس گزارش منابع ویژه خبری، تولید میادین نفتی تحت کنترل نیروهای سوریه دمکراتیک در مجموع حدود ۲۸ هزار بشکه در روز است که آن را به طرف‌های مختلفی می‌فروشند. نخستین طرفی که این نفت به آنها فروخته می شد خود حکومت سوریه بود که قیمت اسمی آن بین ۲۵ تا ۳۰ دلار در هر بشکه است به طوری که محموله‌های نفتی از طریق واسطه‌ها از جمله شرکت قاطرچی و از طریق گذرگاهی که نیروهای سوریه دمکراتیک در حومه غربی الرقه ایجاد کرده‌اند یا از طریق گذرگاه‌های قاچاق رودخانه‌ای در شهرهای ذبیان و الشجیل در دیر الزور؛ حتی در اختیار نظام سوریه قرار می‌گرفت
نیروهای سوریه دمکراتیک همچنین بخشی از نفت را از طریق واسطه‌های خود به مناطق تحت کنترل مخالفان سوری ارسال می‌کنند تا در آنجا بشکه‌ای ۵۰ دلار به فروش برسد. این مقدار نفت از طریق گذرگاهی که مناطق تحت کنترل آنها را در جرابلس از مخالفان سوری جدا می کند، در اختیار آنها قرار می گیرد به طوری که در شهر ترحین در نزدیکی جرابلس پالایش ساده‌ای بر روی آن انجام می گیرد.
در همین ارتباط، نیروهای سوریه دمکراتیک بخشی از نفت تحت کنترل خود را برای متحدانشان در شمال عراق اعم از نیروهای وابسته به حزب اتحادیه میهنی کردستان یا یگان‌های مقاومت سنجار ارسال می‌کنند.
از سوی دیگر رژیم بشار اسد در سوریه نیز بر چندین میدان نفتی کنترل داشت که برجسته‌ترین آنها میدان‌های نفتی التیم، الورد، الشولا و الشمیطیه و همچنین ایستگاه‌های نفتی المهاش و الخراطه هستند که در مجموع ۱۸ هزار بشکه نفت در روز تولید می‌کنند که اغلب آن در پالایشگاه نفت بانیاس پالایش می‌شود.
این منبع در ادامه نوشت: تولید نفت در میادین تحت کنترل نیروهای سوریه دموکراتیک با توجه به حجم ذخایر در این میادین، تولید تقریبا محدود به شمار می‌آید چرا که زیرساخت‌های لازم برای حفظ تولید در این چاه‌ها وجود ندارد و از سوی دیگر این میادین در معرض حملات مستقیم ترکیه قرار دارند که این میادین را به عنوان منبع تامین هزینه‌های این گروه می‌داند که آنکارا آنها را در زمره سازمان‌های تروریستی طبقه‌بندی کرده است و حملات سنگین ارتش ترکیه از اکتبر ۲۰۲۳ تا ژانویه ۲۰۲۴ برای دست یابی به این ذخایر را آقای آردوغان چنین توجیه می کرد . همین روزها هم شاهد یک سری حملات گسترده ارتش ترکیه به تاسیسات نفتی در شمال شرق سوریه هستیم
این منبع در پایان نوشت: شاید بتوان گفت تحریم‌های امریکا علیه میانجی‌ها و واسطه‌هایی که در خرید و فروش نفت سوریه تاثیر محدودی داشته است چرا که خرید و فروش ها در بازار سیاه و تحت عنوان «اقتصاد جنگی» صورت می گیرد ضمن آنکه امریک هم بعلت منافعش به فروش نفت توسط نیروهای «قسد» با قیمت‌های پایین اعتراضی نشان نداده است.
۲- ذخایرگاز در سوریه
دومین بخش مهم ذخایر ملی سوریه را گاز تشکیل می دهد که در استانهای حسکه ، ادلب حمص و دیرالزوز قرار دارند که علنی و اعلام رسمی شده اند ولی از منابع گازی در سفره های دریایی تحت نطارت گاز پروم روسیه اطلاعی در دست نیست .طبق آمار رسمی و علنی پیش از جنگ داخلی روزانه ۲۸ میلیون مترمکعب گاز از آنها استخراج می شد.
۳- معادن فسفات سوریه
بخش سوم ذخیره ملی در سوریه معادن فسفات این کشور است که قبل از جنگ داخلی و طبق آمار رسمی تولید این ماده درسال ۲۰۱۰ به ۶.۳ میلیون تن درسال رسید و عمدتا در دست شرکتهای روسی بود. میزان ذخایر زیررمینی فسفات سوریه دارای ۳۰۰ گرم اروانیوم در هر تن برآورد شده است. دو معدن فسفات سوریه شامل معدن الصوافه با ذخیره ۱.۵ میلیارد تن سنگ فسفات و خنفیس با۳۰۰ میلیارد تن، در سال ۲۰۲۱ ، گویا بدون مشورت و موافقت روسیه ، طی قراردادی امتیاز استخراج این معادن برای تولید “کیک زرد” و تکمیل برنامه هسته ای درقبال ۳۰ میلیارد بدهی پرداخت نشده دولت بشار اسد به ایران، در اختیار جمهوری اسلامی قرارگرفت. بدیهی است با نارصایتی عمیق روسیه و فرار ایران از سوریه این سرمایه گذاریهای عظیم در معادن فسفات سوریه هم ار بین رفت.
منبع: الجزیره
۸دسامبر ۲۰۲۴ فروهر/ع
