عبدالرضا کاهانی: یک فیلمساز رئالیست. سینمایش سینمایی از دل مردم.
اقتباس از کتاب “نینا” نوشته ی دکتر مهدی مشگینی
دوسال پیش یعنی سال ۲۰۲۲ به ونکوور می آید. کارگردان فیلم را می گویم، عبدالرضا کاهانی. زمانی که جنبش مهسا در اوج خود است و در همه ی شهرهای بزرگ دنیا تظاهراتی همگن برپاست. تصمیم می گیرد فیلمی از این جنبش تهیه کند. کتاب “نینا” نوشته ی دکتر مهدی مشگینی در سال ها پیش از این که بن مایه اش روایت عشق پسر به دختری عدالت خواه است وهمه ی زندگیش را وقف مبارزه با رژیم شاه و سپس حکومت اسلامی می کند، می شود اساس داستان فیلم. نه که کتاب دکتر مشگینی در وسعت ۶۰۰ و خورده ای صفحه اش و تمام جوانبش در فیلم منعکس شود. مد نظر نقش مبارزات زنان در ایران است که آن را از نیم قرن پیش به اکنون بخیه می زند. فهم و ادراکشان از آن چه در جامعه می گذرد، مقاومت در برابر تبعیض ها و محدودیت ها و عدم آزادی های فردی و ستم هائی که با دستگیری و زندان و تجاوز و اعدام نسبت به مخالفین صورت می گیرد.
پشت صحنه می شود بخشی از فیلم. ابتکاری جالب که من پیش از این به یاد ندارم در فیلمی به این صورت دیده باشم. و آن تداخل بخش هائی از پشت صحنه است با جریان معمول داستان. بازجو که از قضا پسر بسیار جوانی است، و خوش قیافه، دختر زندانی را هنگام بازجوئی به زیر می کشد. کارگردان صحنه را کات می کند. پسر جوان سخت پریشان است وگریه می آغازد. کارگردان هم. دیگر بازیکنان هم. و همه ی این ها می شود بخشی از فیلم. اما علت چنین تکنیکی چه می تواند باشد؟ درگیر بودن کارگردان و بازیگران در بطن داستان. تمام حرف هایی که زده می شود همزاد پنداری کامل دارد با تجربیات روزمره ی عوامل فیلم در تأثرپذیری از جنبش مهسا و معصومیتی که در مرگ او سبب خیزشی به این وسعت می گردد. شاید که همه ی آنها زندان را تجربه نکرده باشند اما در زندانی بزرگ تر سرکرده اند که کوچکترین آزادی فردی را از او سلب می کند. او مدام تحت کنترل است. او را برای هر امر کوچک فردی زندان می کند. اعدام می کند. زندگی را برای والدین و خانواده اش تنگ می کند. کارگردانی نیز جزء فیلم می شود. کارگردان به آرش (مجتبی دانشی)، عاشق نینا درهرمرحله پشت دوربین به او می گوید که حالا چه نقشی باید بازی کند. به نظر می آید هیچ متنی وجود ندارد. بازیگر خود باید با راهنمائی های کارگردان نقشش را بیابد. چندان متداول نیست چنین تکنیکی در ساخت فیلم. نقش و واقعیت در هم می روند. انگار عوامل فیلم خودشان را بازی می کنند. یک جوری به سخره کشیدن ساختن فیلم است. بس که توی ماجرا خود دست و پا می زنند. زار می زنند. خودشان نیز جزء معترضینند. خوب حالا بیاین کمی بازی کنیم. تو این نقش را بازی کن. حالا این یکی رو.
این شیوه ی کار در اصل بر می گردد به روحیه ی رئالیسم کارگردان. او برای سوژه هایش در دالان های خیال سیر نمی کند. یا نیازی به قصه سرایی ندارد. دور و بر آنقدر سوژه هست که هر سوررئالیسمی را پس می راند. این سوژه می تواند گرفتاری های مالی باشد در فیلم “اسب حیوان نجیبی است” با آن پایان بسیار درخشنده اش؛ یا مردی از خویشان کارگردان که حتی بعد از طلاق دست از از سر زنش برنمی دارد و مدام زن مطلقه را کنترل می کند؛ یا مسائل جاری در روستای آبا واجدادی، یا زندگی لاکژری جوانان در بخش هایی از شهر. صرف بیان واقعیت آن گونه که هست آنقدر گویاست که نیاز به تفسیر نیز نیست. سینمای کاهانی یک سینمای رئالیسم است. توی مردم است. شیوه های کارش را هم در عمل پیدا می کند. خودش را چندان به اصول تکنیکی موجود محدود نمی سازد. به شکل هایی رو می آورد که هم بازیگر طبیعی ترین بازیش را ارائه دهد و هم نقشی داشته باشد که نقش نباشد. که واقعیت موجود زندگی های دوروبر را ترسیم کند. در فیلم “هیچ” به نگار می گوید برو لباس کاراکتر خودت رو بخر. اگه لباس درستی خریدی یعنی که کاراکترت رو می شناسی. در “بی خود و بی جهت” پولی در کار نبوده. هنرپیشه ها توافق کردند که هیچ کدوم پولی نگیرند. “فیلم رو مثل تأتر های قدیم ساختیم. رفتیم که یک فیلم ارزون بسازیم.” و صد البته کاهانی دنبال خودش می گردد در فیلم هایش. می گوید: “کاراکترام مثل خودم آواره اند.” جای مشخصی ندارند. و یک نواختی که همه جا هست. حتی اگر هیجاناتی باشد. می گوید در فیلم “ارادتمند نازنین، بهاره و تینا” که در سال ۱۳۹۵ ساخته شد، می بینی این دخترها خیلی شلوغ می کنند، هیجانات زیادی دارند ولی هیچ اتفاق خاصی نمی افتد. در گفت و گو با بی بی سی می گوید: “فاصله ی مردم از سینما هر روز داره بیشتر می شه. مردم خودشون رو توسینما نمی بینند.”
در فیلم “نینا” طوری پشت صحنه به میان ماجرا می آید که بیننده حس نمی کند یک فاصله ای افتاده بین روال معمول فیلم یا حس یک نوع سکته در پیش رفت آن. برعکس زمانی دیگر در فیلم این سکته احساس می شود. وقت هایی که تظاهرات ایرانیان در ونکوور در پشتیبانی از جنبش مهسا، جریانی جاری، جریانی در چند دهه بعد، به ناگهان روال داستان را می شکند. که بگوید ماجرای نینا هم چنان ادامه دارد. این قصه کماکان ادامه دارد و ما هنوز در خم یک کوچه ایم. اگرچه بیننده ی ایرانی چون در جریان است شاید کمتر دچار سکته بشود اما بیننده های خارجی را سردر گم می کند. چی شد؟ چرا تظاهرات زن زندگی آزادی این جا وسط ماجرا شد؟ حتی نادر کسانی هم که تا حدودی از این جنبش باخبر باشند پخش کلیپ های مستند و زنده ی فیلم از تظاهرات را این وسط درک نمی کنند. لذا کارگردان می بایست راهی پیدا می کرد که بتواند ارتباط نینا به عنوان یک زندانی قبل از انقلاب و اوایل انقلاب و زنان جنبشِ مهسا در چنددهه بعد از آن را در بستر روایت داستان به شکلی نشان دهد. هدف کارگردان بی شک این بوده است که نقش زنان و حرکت سیستم لامتغیر رژیم را نسبت به آنها در بازه های زمانی متفاوت به یک شکل نشان دهد. به عبارتی از یک طرف اعتراض و از طرف دیگر سرکوب. امری که در این سال ها همواره ادامه داشته و تغییری نکرده است. کمبود در نشان دادن ارتباط در فاصله ی زمانی این هدف کارگردان را نمی رساند.
کتاب دکتر مشگینی اگرچه روایت عشق یک دانشجوی مقیم در خارج است اما کتابی است کمتر شبیه به رمان. همه چیز در آن یافت می شود. از اشعار شاعران کلاسیک ما که گاهی چند صفحه را در بر می گیرد، تا اشعاری که خودش می سراید و از زبان آرش (عاشق نینا) بر روی صفحه قلم می زند، تا نامه هایی که رد و بدل می شود، تا تحقیقاتی که صورت می گیرد. گاهی دوزبانه می شود و گاهی، بس که شعر تمام وجود نویسنده است، در هرجایی بوفور شعر است و شعر که در کتاب جاری. و زندگی آرش که به طور دائم در سرکردن بین کتاب است در کتابخانه ای در سیاتل (در فیلم می گوید ونکوور). در واقع بخش مهمی از مطالعات و تفحصات شعری دکتر مشگینی که از او یکی از نادر شعر شناسان عصر ما می سازد، در زمانی صورت می گیرد که آرش در عشق نینا می سوزد و در بالا وپائین رفتن های زندگی نینا در ایران، در فرانسه، در خانه، وبخصوص در زندان و بی شک در زمان های بی خبری و دلهره ها و اضطراب ها از این که چه برسر او خواهد آمد. این تحول فرهنگی حاصل از عشق نینا در فیلم حس نمی شود. تنها نشانه دو دوبیتی سروده توسط نویسنده در هنگام نگرانی واضطراب آرش به روی کاغذ می آید. کاغذ تنها غمخوار. اما معلوم نمی شود که آرش (آرش در کتاب) در عین حال خود یک شعردان و یک شاعر است و با مولوی شناسان بزرگ دنیا همکاری های زیاد داشته در برگزاری مشترک برنامه های بسیار عظیم در آمریکا و کانادا. در فیلم آرش را دانشجوی خیلی خوبی می شناسیم اما بیشتراز آنش را نه. و عشق هیمه ایست که در نبود معشوق، عاشق را به شعر می کشاند و خود را در حد کارشناسی ارزشمند عرضه می نماید. این تبحر و تعالی در نبود معشوق جانبخش است. نمی دانم چقدر کارگردان همه ی کتاب را خوانده است. اما همزمانی مطالعات شعر و شاعر شدن شاعر در کتاب با عاشقی نکته ی بسیار مهمی است که می توانست در جای جای فیلم نشان داده شود. نینا شخصیتی باورنکردنی و ایده‌آل، موتور محرکه ی شدنِ آرش است.
فیلم یک روایت واقعیت است از آنچه ما در زندان ها با نینا و در خیابان ها با جنبش مهسا ملاحظه می کنیم. اما در همین جا متوقف می شود. فیلم در سطح می ماند. صرف مبارزه. صرف عدالت خواهی. صرف تقابل ستم دیده با ستمگر. صرف نمایش تبعیض های حاکم. و خشونت و تجاوز و ستم و زور. دو پدیده که کاملن در مقابل یکدیگر قرار دارند. هیچ جای آشتی وجود ندارد و این تضاد و آنتاگونیسم بسیار شدید است. این چشم اندازیست که فیلم به ما می دهد. واقعیتی تاریخی که دست کم از انقلاب مشروطه به این سو به اشکال مختلف قصد غلبه ی مدرنیته را در برابر سنت داشته است. بیش تر از اینش را ما نمی بینیم. تفاوت ها در بازه ی زمانی را. یا عللی که معترضین آغازین و واپسین را به زندان می کشاند، و به اعدام. به عمق نمی رود. به عبارتی اگرچه نینا ها تکثیر می شوند اما فازهایی کاملن متفاوت با یکدیگر دارند. علت اعتراضشان اگرچه عدالت خواهی و رفع تبعیض و محدودیت است، اما اولی یک آرمانشهری در ذهن دارد ایدئولوژیک که هدفش را با آن می سنجد و پیش می رود. مانند دین است. اگر این ها بروند، ما، با ایدئولوژی خودمان عدالت را به مردم باز می گردانیم. مؤخرین که مهسا نماینده اش است هیچ ایدئولوژی خاصی ندارند. فقط دنبال خواست های اولیه ی بسیار کوچک و اما بسیار پر اهمیت هستند. نمی خواهند کسی به آنها بگوید چه بپوشند یا نپوشند. نمی خواهند وقتی دست یارشان را در خیابان می گیرند یک سرخر مزاحمشان شود و آنها را مجرم بشناسد. نمی خواهند کسی به آنها بگوید به دنبال چه تمنائی بروند. آنها زندگی می خواهند. به همین دلیل نام جنبش راگذاشته اند “زن، زندگی، آزادی”. نینا خود با پای خود آگاهانه به زندان می رود. از عواقب فعالیت هایش خوب آگاه است. او می داند که مبارزه هرامکانی را از زندگی او می گیرد. از قضا او دختریست که در یک خانواده ی مرفه و با فرهنگ بزرگ شده و زندگی ها داشته است. در خیابان نیز خودش حجابش را انتخاب می کرده. آزادی رفت و آمد با جنس مخالف را داشته است. نینا آگاهانه “زندگی” را رها کرده تا به آزادی سیاسی برسد و به آن ایدئولوژی که گمان می کند زندگی را آن گونه که می خواهد بسازد. مهسا نه سیاسی است، نه قصد براندازی دارد. فقط حجابش اندکی، آنهم بسیار کم رعایت نمی شود، نسبت به بسیار دخترانی که کاملن حجاب را ول کرده اند و ناجور است از دیدگاه نهی از منکر. او یک فرد مبارز نیست. او یک آدم معمولی است که از کردستان به تهران برای سفرآمده. و از قضا همین معصومیت از او یک قهرمان می سازد. و حالاست که دختران دیگر و هم پسران را با این معصومیت به میدان مبارزه می کشاند و خاکستر زیر آتش در جامعه مسئله ی حجاب را گسترش می دهد. اما کماکان آنچه این نسل می خواهد زندگی است. زندگیِ نداشته، زندگی به تاراج برده شده. عبدالرضا کاهانی، کارگردان فیلم نینا در مصاحبه با مجله ی هفته می گوید: “در رمان دکتر مشگینی یک ‘نینا’ هست ولی ما داریم می‌گوییم نیناها بسیارند. به این صورت که مهسا امینی، نیکا شاکرمی و همه ی جان باختگانی که به ویژه در جنبش زن زندگی آزادی جانشان را از دست دادند ازنظر من نینا هستند و داستان زندگی و مبارزه ی آنها به مبارزه ی هدفمند نینا در رمان که برگرفته از رخدادی واقعی است بی‌شباهت نیست.” به اعتقاد من داستان زندگی ومبارزه ی آنها به هم شباهت ندارد درهمه ی جوانب. شباهتش فقط در دستگیری و زندانی شدن است. نینا با انتخاب آزادانه ی پذیرش زندان و اعدام و پس زدن زندگی می تواند از دیدگاه ایثار که همان شهادت مذهبی هم است برای ما هم چون قهرمان جلوه کند. بخصوص که در زمانی این انتخاب را می کند که اکثریت جامعه در فاز دیگری هستند. آدم های هم فکری ندارد که از او دفاع کنند. در اوایل انقلاب مردم ۲۰ میلیونی که به جمهوری اسلامی رآی مثبت دادند هم چون نیروهای امنیتی عمل می کنند برای رژیم در مقابل مخالفین. مهسا و نیکا شاکرمی از قبل هیچ انتخابی نداشته اند. در طی دهه ها به تدریج یاد گرفتند که می توانند خودشان باشند و در کنارش والدین و همسایه ها وهم کلاسی ها و دیگر مردم نیز به این رسیده بودند که یک حکومت زورگو بالاسرشان است و این را درمسیر محدودیت ها یادگرفتند و مستقیمن در خیابان و اماکن عمومی با آن درگیر بودند. به عبارتی هر مهسا صدها مانند خودش را تکثیر می کرد. هرمهسا هزارها حامی داشت. هربار که دختری مانند او دستگیر می شد صدها دختر و پسر و پدر و مادر به خیابان می ریختند. فیلم فقط واقعیت دستگیری و زندان معترضین را بخصوص در دوره ی نینا و به طور پراکنده از طریق فیلم های زنده از تظاهرات ونکوور در مقابل ما می گذارد و عشق بی چون و چرای آرش را. به عمق نمی رود. به تحول مبارزات نمی پردازد. از اختلاف علل اساسی اعتراضاتشان می گذرد.
مهمترین نکته ی مثبت فیلم این است که هم کتاب نینا و هم جنبش مهسا را ثبت می کند. گرچه اگر سرمایه گذاری کمرشکن دکتر مشگینی نبود امکان چنین تلاشی بوجود نمی آمد. اما خواست و انگیزه ی کارگردان، و تأثر عمیق او، آن گونه که در پشت صحنه اش هم نشان می دهد، کار را انجام می دهد و بخصوص تکیه اش بر نشان دادن تجاوز که خواست مهم دکتر مشگینی بوده است. یکی از زندانیان سال های ۶۰ از میان حضار در جلسه ی سئوال و پاسخ بعد از نمایش فیلم معتقد بود که فیلم خیلی خوب بود که جانبداری نکرد. کاملن درست است. این یکی دیگر از نکات مثبت فیلم است. تماشاگر دیگری از همان سال ها معتقد بود که خوب بود کارگردان با زندانیان سیاسی آن زمان که در ونکوور هستند مشورتی می داشت تا صحنه های زندان را واقعی تر نشان دهند. چرا که زندان های پیش از این به گفته ی او بسیار وضع اسفناک تری داشتند نسبت به دوره های اخیر. آقای کاهانی پاسخ داد که او فقط دو سال در ونکوور بوده. هیچ کس را نمی شناخته و اغلب بازیکنان را از طریق شرکت در تظاهرات پیدا کرده است. در هرحال ما کتاب های زیادی داریم که از زندان های آن زمان نوشته شده و حتی فیلم هایی هم ساخته اند. اخیرن هم که فائزه هاشمی در باره ی روابط زندانیان واخلاق آنها نوشت که به نظر من بسیاری از آنها صحت دارند. من در کتابم “تهران کوه کمر شکن” به روحیه ی سلطه گری و دیکتاتورمنشی سرپرستان خانه های تیمی سازمان های سیاسی چپ نسبت به بقیه و نسبت به مخالفین انتقاداتی کمر شکن داشته ام که البته به همین دلیل کتاب از نگاه برخی مبارزین آن زمان که نمی خواهند مشکلات رفتاری، اخلاق و ایدئولوژیک خود را ببینند، واقع گرا نبوده است. به نظر من روح معترضانه و یکرنگی زندانیان در زمان نینا بود که خوب نشان داده شد. در زندان های امروز به علت تضادهایی که در میان اپوزیسیون هست و هرکس ساز خودش را می زند، این تضادها در زندان هم خودش را نشان می دهد. این یکرنگی امروز چندان در زندان ها دیده نمی شود و به علت فرهنگ سلطه در جامعه در زندان نیز این فرهنگ غلبه دارد.
عبدالرضا کاهانی در کارنامه ی کاری اش کارگردانی ۱۲ فیلم را دارد. تعدادی از آنها اجازه ی پخش نگرفتند یا اجازه ی اکران در خارج از کشور را. تعدادی از آنها را هم بعد از این که در سال ۲۰۱۳ به فرانسه رفت و بعد در سال ۲۰۱۶ در کانادا ساخت. به فیلم هایش جوائزی تعلق گرفته است. وی درمورد آخرین فیلمش “نینا” به مجله ی هفته می گوید: “اولین جایی که این فیلم به نمایش درآمد مراسم سپتیمیوس Septimius Awards بود که یک فستیوال نیست. فستیوال‌ها با مراسم‌ها تفاوت دارند، مثلاً اسکار مراسم است اما فستیوال نیست. فیلم «نینا» به همراه ۷ فیلم دیگر برای این جایزه کاندیدا شد. من خیلی خوشحال بودم که یکی از این ۷ فیلم اثری از مارتین اسکورسیزی است. چراکه هم خیلی سینمای ایشان را دوست دارم و هم اینکه اسم او کمک می‌کند فیلم ما بیشتر دیده شود. این اولین نمایش ما بود و در آنجا فقط یک لوح دریافت کردیم و جایزه نگرفتیم ولی این فرصت برایمان پیش آمد که به فستیوال‌های دیگر دعوت شویم.”.
از فیلم در ونکوور استقبال زیادی شده است و هم چنین در مونترال. برای آقای کاهانی انرژی ساخت ده ها فیلم دیگر را آرزو می کنم.
