به یاد هم بندم ناخدا سیروس حکیمی – م. دانش             

 خرداد ماه سال شصت و سه، همراه با گروهی از نظامیان حزب توده به بند یک واحد یک آمد. شصت و پنج – شش ساله به نظر می رسید با قامت تقریبی یک متر و هشتاد و پنج سانتیمتر و موهای خرمایی تنُک و شانه زده به عقب. گونه های برآمده و سرخ فامی داشت با چشمان میشی درخشان. انگار چهره اش با اخم و ناشکیبایی بیگانه بود. در گونه ها و چشمانش، غیر از خنده و مَهر، نشان دیگر یافت نمی شد. خمیدگی سر شانه ها، راویت کننده گذر عمرش بودند. به وقت  راه رفتن همراه دوستان، تکان سرشانه ها علامتی بود از خنده ی درونی اش. آدمی در عالم خیال هم، نمی توانست او را بی لبخند تصور و تصویر کند در مقابل بازجویان زشت چهره و پلشت کردارِ غضب آلود؛ آن هم با چشم بند! مَهربانی و شوق دوستی را با تمامی وجودش منتقل می کرد. تا یاد دارم جزو زندانیان اتاق بیست و سه بند یک بود.

تابستان شصت و سه، «حاج داود رحمانی» از پلکان ریاست زندان قزلحصار فرود آمد. «میثم» بر جای او لمید و رئیس زندان شد. او تا مهرماه، دو بار از بند ما – «بند یک واحد یک» – که در اتاق هایش بسته بود، بازدید کرد. آخرین روزهای مهرماه، دستور داد که در اتاق ها و هواخوری را باز کنند. با باز شدن دَر هوا خوری بند، گویی انبوهی از تک – تک قفس افتادگان سار را درون حصار بزرگتر  کنار هم رها کردند. آنان «زندانیان» شوق دیدار هم دیگر را با بروز احساسات نشان می دادند.  و برای جبران رنج و شگنج های گذشته، دمی را فارغ از گفتن و بوئیدن و کنار هم بودن نمی گذراندند. از اول تا پایان زمان هواخوری، یکسر همچون پرندگان محنت کشیده، مشغول بازی بودند و سرگرمی.  ابتدا بازی فوتبال با کُری خوانی بچه ها، هیجانات را به اوج می رساند.  پس از فوتبال، نوبت والیبال می رسید. بازی کنان حرفه ای از جمله: اسد کاریان با اسپک های حرفه ای – محمد رضا شریفی با پاس های سرتور استثنایی و دفاع های مرد بلند قامت بند، مسعود طاعتی زاده … با کری خوانی های مکرر نسبت بهم، شیوایی و جذابیت آن را فزونی می بخشید. آن روزها، رونق شادی زندانیان سر موضع ای بود و ملال توابین.

پس از صبحانه و شستن ظرف ها، بند، خالی از زندانی می شد. تقریبا همه بچه ها می رفتند هواخوری. سکوتِ بند چنان می نمود تو گویی زندانی ای آنجا نبوده است. غیر از توابین که در کنج عزلت اتاق های شان خزیده بودند، شاید دو الی سه نفر در بند می ماندند. یکی از آن بند نشینان همیشگی من بودم. معمولا بالای تخت دراز می شدم و مشغول خواندن می شدم. چند سالی  بود که در ذهن، با خود دشمنی می ورزیدم. دیگر مرا، امپریالیزم جهانخوار دشمن نبود! نادانی و ناآگاهیم، مرا خصم بود و بس. بنابراین به اندازه ی توانم در نبرد بودم با نادانسته هایم! می جستم بلکه دریابم علت های تاخیر افتادن «مشروعه خواهی آیت الله فضل الله نوری* را تا برآمدن «آیت الله خمینی»؟ انبوه کتاب های خریداری شده از نمایشگاه کتاب** در راهروی واحد یک، موقعیت فراخی برای خواسته ی من گشوده بود. در میان آن همه کتاب، «تاریخ بیست ساله ایران» حسین مکی در هشت جلد، مرا مشغول خود ساخته بود.    

تابستان سال شصت و چهار رو به پایان بود. عصری بود و  دلگیری زندان. بند، غنوده درآغوش خلوتی سکوت سنگین. و من در طبقه ی سوم تخت شرقی اتاق پانزده، غرق در تاریخ بیست ساله بودم که یک باره صدای مهربانی مرا از عالم لاهوت به عالم ناسوت پرتاب کرد. ناخودآگاه کتاب را بستم و سر به سمت دَر چرخاندم. در فاصله ی دَر و تختی که من در آن غنوده بودم، نگاه ناخدا حکیم با نگاهم گره خورد. شانه ی راست تکیه به میله ی دَر داده بود. سرش در فضای داخل اتاق قرار گرفته بود. با دیدن حکیم، متعجبانه اطراف را نگاه کردم. در این خیال که او به دنبال کسی است! جز من، کس دیگری در اتاق نبود. حکیم لبخندی تازه کرد و گفت: «سلام … جان! چطوری؟ بیا بریم و قدمی بزنیم». تعجبم بیش از پیش شد. بی گفتن کلامی، کتاب را روی تخت انداختم و پائین پریدم. حکیم دست دراز کرد و مچ دست مرا گرفت.

 هنوز گیج بودم. چطور و چرا حکیم پی من آمده!؟ قدم اول یا دوم بود که حکیم گفت: «فلانی در نظر دارم مطلبی به تو بگویم»!  بیش از پیش گیج و مبهوت شدم! با او هیچ مراوده ای نداشتم. ابتدا تصور کردم فعل ناشایستی از جانب من او را آزرده! اما مرتکب کردار ناپسندی نشده بودم. ناخدا ادامه داد: «موردی ست که من نزد بیشتر رفقای هم حزبی ام امانت گذاشته ام. اینجا زندان است. هر چیزی امکان دارد. یکی از رفقای حزبی به من گفت: بهتر است مطلب را پیش یک فرد غیر حزبی هم امانت بگذاری. اُن رفیق* ترا معرفی کرد. امروز آمدم تا مورد را پیش تو هم به امانت بگذارم. بالاخره زندان است و آینده، نامعلوم».

توضیح ناخدا حکیم باز هم بر حیرانی و گیجی ام افزود! مطلب چیست؟ چرا من؟ من چه جایگاهی بین بچه های بند دارم؟ چه کسی مرا معرف بوده!؟ چرا افرادی مانند: منصور – مسعود طاعتی زاده – ساسان – اردشیر – فریدون قبادی – جهانبخش وو، نه؟

احتمالن ناخدا حکیم حال حیرانی و سرگشتگی مرا فهم کرده بود؛ چرا که گفت: « … جان حتما خبر داری سال پنجاه و نه، قرار بود کودتایی در کشور شود؟ کودتای نوژه. خیلی کار عظیمی بود. همه جا در باره اش نوشتند. یادت هست»؟

 گر چه در باره ی ماجرای «کودتا» چیزی نخوانده بودم و چیزی هم به یاد نداشتم، طبق روال روحیه ی «نادانی و ناآگاهی» جواب دادم: بله بله! ولی در ادامه با توضیحات بیشتر ناخدا حکیم، موردی را به یاد آوردم: سال پنجاه و نه، مدتی با یک راننده ی کامیونی*** هم بند بودم. جرم او کمک به «کودتای نوژه » بود. این تنها داده ام در باره ی کودتای نوژه بود!      

به اتفاق رسیدیم دَم در هواخوری. حکیم دست مرا رها کرد. سپس ایستاد و دست خود را سایبان چشمانش کرد. با لبخند و به شوخی گفت: «ببینم اقیانوس در چه حالی ست؟ آیا توفانی در راه است یا نه»!؟ وانمود کرد که دور دست ها را نگاه می کند. دوباره گفت: «نه! اقیانوس آرام است و توفانی در راه نیست». سپس لبخند تازه کرد و گفت: «بریم».

نا خدا قصه ی «امانتی» خود را چنین روایت کرد: « می دانی که کودتای نوژه توسط حزب توده لو رفت. کسی که اطلاعات کودتا را به حزب داد، من بودم. همه ی اطلاعات کودتا توسط همسرم به من داده شده بود. تو لیلی هنرپیشه را می شناسی؟ لیلی همسر منه». ابتدا «لیلی» و «نلی» را اشتباه گرفتم و گفتم: بله بله. نلی. خواننده! حکیم تصحیح کرد: «نلیِ خواننده، نه! لیلی هنرپیشه». درجا به دروغ گفتم: هان! بله بله می شناسم! یادم هست!  

ناخدا ادامه داد: «لیلی با یک سری ارتشی ها آشنا بود. البته آشنایی او از قبل از انقلاب بود. با آنها رفت و آمد داشت. در میهمانی ها و جشن ها و گردهم آیی های شان شرکت می کرد. از این طریق در جریان کودتا قرار گرفت. موضوع را به من گفت. من هم سریع به حزب اطلاع دادم. حزب هم خبر را به سران حکومت اطلاع داد».

با غیظ درون از ارتباط حزب با سران حکومت، و با ظاهری متعجب پرسیدم: مگر حزب با سران حکومت ارتباط داشت!؟ به چه کسی از سران اطلاع دادید؟ چه کسی با سران حکومت مرتبط بود واطلاع داد؟

ناخدا گفت:  «دقیق نمی دانم ابتدا به چه کسی اطلاع داده شد. ولی بعد با هماهنگی حزب رفتیم پیش امام»!!

پرسیدم: چه کسی رفت پیش امام؟ مگر حزب با شخص امام هم ارتباط داشت؟

ناخدا گفت: «من و لیلی».

-یعنی شما رفتید دفتر امام؟ با کی صحبت کردید؟ توی دفترش رفتید؟ چطور؟ مگر گذاشتند شما بروید دفتر امام؟

ناخدا: «با خود امام دیدار کردیم»!

-با ناباوری پرسیدم: یعنی با خود امام ارتباط داشتید!؟ چطور؟ با شخص امام؟ خود تو رفتی و امام را دیدی؟ واقعن!؟

ناخدا: «بله. خیلی طول کشید. از طریق حزب هماهنگی انجام گرفت. چطور؟ نمی دانم. من و همسرم با ماشین خودم رفتیم جماران. هفت گیت کنترل داشتند. هر کدام شان مستقل بودند. یعنی هر یک مستقل از دیگری ماشین ها و آدم ها را می گشت. حتی اگزوز ماشین را هم می گشتند. خیلی طول می کشید تا از یک گیت رد شوی».

-یعنی خودت با ماشین خودت از همه ی گیت ها گذشتی و رفتی به خانه ی امام؟ بعد رفتی اتاق او؟

ناخدا: «وقتی رسیدیم جلو خانه، به من دستور دادند داخل ماشین منتظر بمانم. لیلی رفت داخل. حدودا نیم ساعتی طول کشید. وقتی آمد، ازش پرسیدم چه شد. لیلی گفت: رفتم اتاق امام. نشستم روبروی امام. همه ی اطلاعاتی را داشتم به او گفتم. امام به دقت گوش داد. همین».

گیج شده بودم. نمی فهمیدم چرا حکیم مرا برای بازگویی چنین مورد مهمی انتخاب کرده؟ چطورحزب توده با دفتر امام ارتباط داشته، ولی در نهایت شکار دستگاه خوفناک امام شد؟ اصلا اگر گفته های حکیم را جایی نقل کنم باور پذیر خواهد بود؟

بهتر آن دیدم که این مطلب را هیچ کجا نقل نکنم. روایت ناخدا از موضوع کودتا بسان «رویا» در ذهن من ثبت شد و ماند.     

 زمان گذشت و سال شصت و هفت فرا رسید.  بسیاری از یاران و اعضای حزب توده، منجمله ناخدا سیروس حکیمی سربدار شدند. از آن پس هر بار که او را به یاد می آورم و خاطره اش از ذهنم می گذرد، این جمله اش در ذهنم طنین می اندازد: «بالاخره زندان است و آینده، نامعلوم»!! با تکرار این جمله، پنداری که خود ناخدا در کنارم ایستاده می گوید: یادت هست گفتم «اینجا زندان است و آینده، نامعلوم»!! ولی تو باور نکردی! نه اینکه من پیر مغان باشم. تجربه، بیشتر داشتم. حال نوبت توست که امانتی را به صاحبش بسپاری!! در چنان حالی بار سنگینی «امانتی حکیم» را احساس می کردم. 

سال ها پس از آزادی از زندان، روایت های متعدد از موضوع «لو دادن کوتای نوژه توسط  حزب توده “ناخدا حکیم”» خواندم. از جمله اشاره های – که رفسنجانی در خاطرات خود می کند. و همچنین مهدی پرتوی در مصاحبه با اندیشه ی پویا شماره سی و هشت – محمد علی عمویی در «صبر تلخ» و یا سعید حجاریان و دیگران.

مدت ها در عذاب بودم و نمی دانستم امانت هم بند خود را با رعایت اصل امانت داری، عرضه کنم یا نه؟ عاقبت دل به دریا زدم و تصمیم گرفتم امانت هم زنجیر را به صاحب آن، «جامعه»، تحویل دهم. ولی همچنان پرسش های بی پاسخی آزارم می دهد در حد دل آشوبی و گنگی:

چرا حکیم مرا برگزید و امانتی را به من وا نهاد.؟

چه کس معرف من به حکیم بود؟

دیگر اینکه؛ به هنگام سر به دار شدن، نا خدا باز هم لبخند بر لب داشت؟

نفرین بر زندگی خواران!

م. دانش

قدردان لطف و محبت دوست گرانقدر «ناصر مهاجر» هستم که با راهنمایی ها و تذکرات بجا، در بازگفت خاطرات، مرا یاری می رساند.

* مدتی هم سلول سرگرد خلیل بینایی یکی از اعضای شاخه ی نظامی حزب توده، در بند یک واحد یک، بودم. او انسان بسیار شریف و خوش دلی بود. مرد پاک دلی که بر پایداری مقابل زندانبان، اصرار بسیار داشت. او، بچه های مقاوم و رادیکال را دوست می داشت از جمله مرا. خاطرات خوش و هم دلانه ی زیادی  با هم داشتیم. شاید او معرف من به حکیم، بوده باشد. سرگرد، تابستان شصت و هفت، سربدار شد. یادش گرامی

*آنچه در مورد شیخ فضل الله نوری گفته می شود، مخالفت شدید او با مشروطیت است. او اظهار می کرد که تمامی قوانین جامعه باید بر اساس احکام اسلام «مشروعه» تنظیم شوند. مرداد ماه هزار و دویست و هشتاد و هشت، او در اصرار بر خواسته ی خود به دار آویخته شد. با انقلاب سال پنجاه و هفت، به رهبری آیت الله خمینی، سلطنت مشروطیت بر افتاد و جمهوری اسلامی «خواسته ی فضل الله نوری»، پی افکنده شد!!

**اوایل سال شصت و چهار، توسط زندانبان نمایشگاه کتابی در راهروی واحد یک زندان قزلحصار، برگزار شد. بچه های بند یک واحد یک، استقبال زیادی کردند و کتاب های فراوانی خریدند.       

***-بهار پنجاه و نه، مدتی زندان بودم. از جمله یکی از هم بندیان در این زندان، راننده کامیونی بود که به جرم «کمک به کودتای نوژه»، در زندان بود. عوامل کودتا دو کامیون او را اجاره کرده بودند برای جا به جایی امکانات.