اهمیت حوزه اقیانوس هند و آرام دائماً درحال افزایش است تا حدی که تبدیل به یک محور اجتناب‌ناپذیر سیاست خارجی بازیگرانی است که به دنبال زور آزمایی نفوذ و خشونت خود در این ناحیه هستند. فرانسه در سال ۲۰۱۹ از یک استراتژی دفاعی در حوزه اقیانوس هند و آرام برخوردار گشت که مبنای آن حضور در ۷ سرزمین از ۱۲ قلمرو فرا دریایی خود بین اقیانوس هند و اقیانوس آرام بود. واشنگتن اعلام کرد تنها در طول سال ۲۰۲۳ برای تقویت حضور نظامی خود در فیلیپین، گفتگوی سه جانبه ای در مورد حوزه اقیانوس هند و آرام با توکیو و سئول بر قرار کرده است…
در گذشته های دور، جایی که تا چشم کار می‌کرد اقیانوس بود، رهبران ما کمتر به آنسوی جهان توجه داشتند. ظهور چالش های اقتصادی و امنیتی جدید ناگهان داده‌ها را عوض کرد. حدود بیست سال است که طی نوعی تغییر در روابط بین الملل با رویکرد به سویه دریایی کره زمین، مفهوم منطقه «اقیانوس هند و آرام» مطرح یا بهتراست بگوییم با معنای جدیدی دوباره ظاهر گشت.
نخست وزیر ژاپن در سال ۲۰۰۷ در یک سخنرانی در پارلمان هند از آن استفاده کرد و پس از آن استرالیا،اندونزی و ایالات متحده آمریکا در استراتژی دفاعی خود طی سالهای ۲۰۱۷-۲۰۱۳ این مفهوم را بکار بردند. فرانسه به نوبه خود در سال ۲۰۱۹ از یک استراتژی دفاعی در حوزه اقیانوس هند و آرام برخوردار گشت که مبنای آن حضور در ۷ سرزمین از ۱۲ قلمرو فرا دریایی خود بین اقیانوس هند و اقیانوس آرام بود. از آن زمان به بعد اهمیت حوزه اقیانوس هند و آرام دائماً درحال افزایش است تا حدی که تبدیل به یک محور اجتناب‌ناپذیر سیاست خارجی بازیگرانی است که به دنبال زور آزمایی نفوذ و خشونت خود در این ناحیه هستند(۱).
فراتر از افزایش بازدیدهای رسمی، واشنگتن اعلام کرد تنها در طول سال ۲۰۲۳ برای تقویت حضور نظامی خود در فیلیپین، گفتگوی سه جانبه ای در مورد حوزه اقیانوس هند و آرام با توکیو و سئول بر قرار کرده است که حاصل آن امضای پیمان امنیتی با پاپوآ گینه نو – در عکس‌العمل به قرارداد امنیتی امضا شده بین چین و جزایر سلیمان در سال گذشته – می باشد.از اقدام‌ات دیگر ایالات متحده میتوان دایر کردن سفارتخانه در جزیره تونگا، باز گشایی پست دیپلماتیک در جزایر سلیمان و چشم انداز سفارتخانه های جدید در وانواتو و کریباتی را نام برد. از سوی دیگر رئیس جمهور امانوئل ماکرون در سال ۲۰۲۳ به کالدونیای جدید، جزیره وانواتو، پاپوا گینه نو و همچنین به سریلانکا،بنگلادش، هند ،ژاپن و چین سفر کرد. در سامبر ۲۰۲۳ سفر وزیر امور خارجه وقت فرانسه، خانم کاترین کولونا به استرالیا جهت ترمیم روابط با کانبرا ( پایتخت استرالیا) پس از فسخ قرارداد ساخت زیر دریایی با شرکت فرانسوی Naval group از جانب استرالیا صورت گرفت. در عین حال فرانسه از تاسیس سفارتخانه در جزیره ساموا خبر داد(۲) .
اگر چه این رقابت پدیده جدیدی در این منطقه است ولی نمایندگان جزایر اقیانوس آرام و بخصوص آن‌هایی که در مرکز محور استراتژیکِ مطرح شده قرار دارند، مدتهاست که سعی می کنند صدای خود را به مجامع بین‌المللی برسانند زیرا در صف اول آسیب ناشی از تغییرات اقلیمی قرار دارند. آنها نمی‌خواهند مانند نقل و نبات طعمه حرص و آز قدرت های بزرگ شوند بلکه به درستی موجودیت آنها به عنوان ملت های جزیره‌ای که در معرض مخاطرات بی سابقه ای قرار گرفتند، مورد توجه قرار گیرد. پیامد های تغییرات اقلیمی که باعث جابجایی ذخائر آبزیان،اسیدی شدن آب اقیانوس ها، پدیده خشکسالی،تناوب پدیده‌های آب و هوایی حاد و بالا آمدن سطح آب اقیانوسها شده است، تهدیدات عمده برای امنیت این منطقه است و موجودیت آن بخطر افتاده است.
دولت های جزیره‌ای که سرزمین آنها کاملاً از ترکیبات مرجانی تشکیل شده‌اند ارتفاع چندانی از سطح دریا ندارند و به صورت نوارهای باریکی هستند که هیچگونه نقطه مرتفعی برای پناه گرفتن ندارند. به غیر از جزایر مالدیو، بقیه این جزایر در منطقه اقیانوسیه قرار دارند مانند جزیره کریباتی، جزایر مارشال، تووالو،توکلائو و مجمع الجزایرخود مختار نیوزیلند. این سرزمینها احتمالاً قبل از غوطه ور شدن، غیر قابل سکونت خواهند شد. خاک دولتهای دیگری که در خطر محو شدن نیستند، دستخوش تغییرات اساسی شده است . جمعیت سرزمین هایی که بدان اشاره شد، از درجه یکسانی از امنیت و دسترسی به امکان جابجایی برخوردار نیستند.
ساکنین جزایر اقیانوس آرام، با توجه به کشوری که تبعه آن محسوب می‌شوند، می‌توانند ( یا نه)، با رضایت یا به جبر – بدون اینکه این پاسخ قابل قبولی به بحران اقلیمی باشد – به سرزمین مطمئن تری تبعید شده و در آنجا مستقر شده و به کار مشغول شوند. این بخش از جهان، با توجه به تاریخش، مانند یک آزمایشگاه قضایی است که انواع مختلف وضعیت‌های قانون اساسی را در خود متمرکز کرده است. کشور هایی که در موج دیر هنگام استعمار زدایی به استقلال دست یافتند ( مانند وانواتو و فیجی) در کنار سرزمین های infra étatiques ( مانند قلمرو های فرا دریایی آمریکا و فرانسه) هستند. در عین حال ما شاهد فرم مبتکرانه ای از توافقات مذاکرات بنام «ارتباط آزاد» هستیم . اتباع میکرونزی، جزایر مارشال و پالاوس، در چهار چوب توافقات با آمریکا مجاز هستند در خاک آمریکا مستقر شوند و کار کنند. اتباع جزایر کوک، جزیره نیوو وابسته به نیوزیلند هستند و شهروندان نیوزیلندی محسوب می شوند. جمعیت جزایر دیگر فقط می‌توانند روی اخذ ویزا حساب کنند، روش سفیهانه ای که توسط کامبرا ( پایتخت استرالیا) و ویلینگتون( پایتخت نیوزیلند)بنا شده و مانند لاتاری عمل می کند.
اما در اقیانوس آرام رقابت برای اعمال نفوذ و بحران اقلیمی بهم گره خورده است و یکی بدون دیگری فابل فهم نیست. تغییرات اقلیمی یک عامل بی ثباتی فزاینده است که حتی زمینه‌های نظامی(۳) را می‌تواند دگرگون کند ولی در عین حال یک فرصت برای اعمال منفوذ بیشتر است. چین با استفاده ابزاری از این چالش قدم درستی برداشت زیرا زمانی که این منطقه در چرخه رقابت نبود، در سال ۲۰۰۶ بعد از گرد همایی چین – پاسیفیک مقامات چینی کمک برای مقابله با بلایای طبیعی را افزایش دادند. سرمایه‌گذاری گسترده چین در زمینه منابع طبیعی و زیر ساختهای این ناحیه در طول سالها افزایش یافت و فقط در دوران اخیر است که رشد نکرده. این استراتژی ثمر بخش بود(۴) و از زمان تغییرِ جهتِ جزایر سلیمان و کیباتی در سال ۲۰۱۹ و ناورو در سال ۲۰۲۴ ، فقط سه کشور منطقه با تایوان رابطه دارند.البته چین انتخابات جزیره تووالو را هم با دقت دنبال می کند. رقبای پکن با تقویت جنبه مقابله با بحران اقلیمی که توافق عمومی بر سر آن وجود دارد ، آن را بخشی از استراتژی «محور هند و آرام»( Indo-Pacifique) خود کرده اند. جو بایدن در نشست ایالات متحده آمریکا – کشور های جزبره ای اقیانوس آرام در سال ۲۰۲۲ خبر از یک کمک ۸۱۰ میلیون دلاری داد.
در بین این اتحاد های مختلف، امضای معاهده بین استرالیا و تووالو در نوامبر ۲۰۲۳ ارزشی نمادین دارد. اتحاد فالپیلی (FALEPILI) اولین کنوانسیون دو‌جانبه در زمینه « جابجائی جمعیت به دلیل تغییرات اقلیمی» است. تفاهم نامه ۸ مه ۲۰۲۴ اِسکان دهی تدریجی جمعیت مجمع الجزایر پولینزی به قرار صدور ۲۸۰ مجوز اقامت در سال را پیش‌بینی می کند(۵). طبق اتحاد فالیپلی که به زبان تووالو به معنی همسایه خیر خواه است،در صورت بروز بلایای طبیعی، کمک‌های اساسی برای سازگاری جمعیت این جزیره با محیط جدید در نظر گرفته شده است. با وجود این، کانبرا ( استرالیا) در مورد گازهای گلخانه ای هیچ تعهدی را نمی‌پذیرد و در‌واقع از یک امتیاز استراتژیک نیز برخوردار شده است. ماده ۴ این متن به استرالیا حق وتو در مورد هر گونه توافقی که جزیره تووالو قصد انجام آنرا دارد، بخصوص توافق با چین را می دهد.
آیا دولت تووالو حق انتخاب دارد ؟ این ملت حاکم و مستقل یک راه نجات عملی را انتخاب کرده که آشکارا نا متعادل است دولتهایی که خود عامل اصلی تغییرات جوی هستند، حال در نقش ناجی ظاهر شده‌اند در حالیکه کمتر از ۰٫۰۳ % از مجموع گاز کربنیک تولید شده متعلق به جزایر اقیانوس آرام است (۶). چنین توافقی که دولتهای جزیره‌ای را مجبور به تعیین جبهه میکند این پرسش را به میان می‌آورد که نیات دراز مدت قدرتهای همجوار قاره آبی چیست.در پس این فوریتهای اقلیمی پرسش های سیاسی و حقوقی جدیدی مطرح می‌شود مانند بقای مجازی دولتهایی که جمعیت آن نقل مکان کرده‌اند و سرزمینهایشان غوطه ور شده است.برای مثال این حوزه های آبی که در حال حاضر تحت قوانین این دولتها هستند و حقوق بین الملل هم آن را به رسمیت شناخته است، چه خواهد شد ؟ در صورت تحقق بدترین سناریو برای جزیره تووالو، در نهایت چه کسی ۷۵۶ هزار کیلومتر مربع حوزه آبی را کنترل خواهد کرد( ۲۹۰۰۰ برابر مساحت زمین آن)، جائی که در حال حاضراز حقوق حاکمیتی کشف و بهره برداری منابع برخوردار است. چه اتفاقی برای سایر کشور هایی که در شرایط مشابه قرار دارند خواهد افتاد ؟ بدون گمانه زنی زیاد، با توجه به تبیین توافقاتی مانند اتحاد فالپیلی، خیلی هم عجیب نیست که در آینده همان کسانی که مسبب این تغییرات اقلیمی بودند، از مزیتهای از بین رفتن این کشور ها که خودشان در نابودی آنها سهیم بودند، بهره ببرند.
مردمان ناحیه اقیانوس آرام تسلیم نمی‌شوند . نمایندگان آنها سعی می‌کنند در حد امکان از این رقابت ژئوپلیتیک پر تنش حداکثر بهره برداری را انجام دهند. با وجودی که اتحاد کشور های این منطقه سست و متزلزل است و باید موانع قابل ملاحظه ای از سر راه برداشته شود ولی همکاری جزایر اقیانوس آرام در کادر سازمانی به نام FIP (Forum des îles pacifiques)، صورت می‌گیرد که اصلی‌ترین سازمان منطقه اقیانوسیه است و پولینزی فرانسه و کالدونیای جدید نیز، همانند سایر کشور ها عضو آن هستند (و به دلیل صلاحیت بین‌المللی آنها) حضورشان موجب تقویت FIP شده است. این سازمان صدای رسای حکومتهای محلی از طریق بیانیه های مختلف مانند بیانیه اوت ۲۰۲۱ در مورد صیانت از مناطق دریایی علی‌رغم بالا آمدن سطح دریاست (۷). مبارزه آنها برای اجرای « عدالت اقلیمی» گسترش یافته است. در این بین، جزیره وانواتو ابتکار عمل را بدست گرفت و در باره تعهدات کشور ها در مورد تغییرات اقلیمی درخواست نظر مشورتی از دیوان بین‌المللی دادگستری کرد. این درخواست از پشتیبانی منطقه ای چشمگیری برخوردار شد و در مجمع عمومی سازمان ملل در مارس ۲۰۲۳ با اجماع عمومی تصویب شد.
این تغییر نگرش همراه با تغییر در گفتمان بود. رد کردن نظراتی که خارج از فضای هند و آرام ساخته و پرداخته شده، فاصله گرفتن از روایت استرالیایی و نیوزیلندی در مورد « خانواده پاسفیک» یا « همسایه خوب»با مضامین پدر سالارانه (۸) ، نشان از آگاهی کشور جزیره ها از خطراتی است که آنها را تهدید می کند. دولتهایی که در عین حال که واقع‌گرا هستند به خوبی می دانند که حل مشکلات، منابع عظیم اقتصادی را طلب می کند. اما همچنین بطور مشروع، در انتظار به رسمیت شناخته شدن و برقراری عدالت هستند. ملتهایی که اساساً نمی پذیرند که درگیر جنگی شوند که جنگ آنها نیست. گسترش استراتژی « پاسیفیک آبی» در درون سازمان FIP در راستای همین نگرش است. شعار آخرین گرد همایی رهبران FIP چنین است : « آرای ما، آوای ما، راه ما در پاسیفیک».
۱- Rory Medcalf, « L’Indo-Pacifique aux couleurs de la Chine », Politique étrangère, Paris, automne 2019. Cf. aussi « Stratégie française en Indopacifique », ۲۰۱۹, www.defense.gouv.fr
۲- Lire Philippe Leymarie, « Crise des sous-marins : Paris toujours groggy », Défense en ligne, Les blogs du Diplo, 14 octobre 2021.
۳- Anastasia Kapetas, « China, climate and conflict in the IndoPacific », Australian Policy Institute, 2023, www.aspi.org.au
۴- Lowy Institute, « Pacific Aid Map », https://pacificaidmap.lowyinstitute.org. Cf. aussi Denghua Zhang, « Assessing China’s Climate Change Aid to the Pacific », Australian National University, 2020, https://openresearch-repository.anu.edu.au
۵- « Explanatory memorandum – Falepili Union between Tuvalu and Australia », ministère australien des affaires étrangères et du commerce, www.dfat.gov.au
۶- « SPREP competes in the Climate Change “Race Against Time », Secretariat of the Pacific Regional Environment Programme, 7 octobre 2015, www.sprep.org
۷- FIP, « Declaration on preserving maritime zones in the face of climate change-related sea-level rise », ۶ août 2021.
۸- Élise Barendon, « De l’usage stratégique des récits en Océanie : quand famille et politique étrangère ne font plus bon ménage », ۱۳ mars 2024, https://lerubicon.org
نویسنده: Géraldine Giraudeau استاد رشته حقوق عمومی در دانشگاه پاریس ساکله
منبع: لوموند دیپلماتیک
