چرا به هم اعتماد نمی کنیم؟ – مسعود نقره کار

اعتماد وجهی از همبستگی اجتماعی ست. در فضای بی اعتمادی و وجود  بحران اعتماد، جامعه  به خود و به رهبران و مسئولان اش اعتماد نخواهد داشت. برانگیختن حس اعتماد بر پایه های نوین  در شرایطی که دین و ایدئولوژی نقش تاریخی و اجتماعی شان رو به کاهش است پر اهمیت و ضروری ست. جامعه مدنی بدون حس اعتماد و اطمینان به یکدیگر پا نخواهد گرفت. معضل بی اعتمادی مُهر و نشانِ غیر سازنده و مخرب خود را بر عرصه هایی همچون دموکراسی ، جامعه مدنی ، حقوق بشر و…خواهد زد.

سخن ازگسترش شعاع  بی اعتمادی فردی و اجتماعی در میهنمان، حسرت خاطراتی که نشانه های اعتماد در جامعۀ ما تلقی می شدند را به جان و جهان مان می ریزد. به زمانه ای که  یک قول، یک مُهر، یک قَسَم،  یک موی سبیل، یک دست دادن به هم ( بزن قَدش)، یک شاهد برای پذیرش وانجام یک تعهد و معامله کافی بود. مسافران راه های دور زن و بچه هایشان( ناموس شان) را به لوطی ها و پاتوق دارهای محله می سپردند تا در غیاب آن ها مراقب و یاور خانواده باشند. در پرتو نوعی منش جوانمردی و عیاری وسنت های مشابه و نیز پاره ای ازویژگی های فرهنگ دینی ( صندوق های قرض الحسنه و…) و فرهنگ و اخلاق رایج در روابط بازار و خانواده و محله تاریخ ما شاهد نوعی از اعتماد سازی و اعتماد آفرینی  و پدیده ” اعتماد صمیمانه” در سطح روابط خانوادگی، محله و جامعه بود. این نوع اعتماد فردی و اجتماعی به گونه ای گسترده و در سطوح مختلف  جاری نبود اما به عنوان نگرشی فردی و شخصی، و اجتماعی عامل امنیت و آرامش و مهرورزی می نمود. با فاصله گرفتن از فرهنگ سنتی و پای گذاردن به عرصه تجدد و مدرن شدن، این نوع از اعتماد  به تدریج  دچار ضعف و کاهش شد بدون اینکه جایگزین قَدَری برای اعتماد آفرینی فردی و اجتماعی پدید آید، تا این حد که  معامله مالی، تجاری و اقتصادی کوچک و ناچیز، حتی در میان افراد یک خانواده بدون ضمانت های قانونی و اجرایی عملی نبوده و نیست. شاهدیم که روابط اجتماعی، شغلی، خانوادگی یا دوستانه  در مسیر کاهش اخلاق فرهنگی اعتماد آفرین چنان به سوی بی اعتمادی سوق یافته است که حتی در روابط  خانوادگی و آشنایان و وابستگان نزدیک عدم اعتماد به یکدیگر به روشنی به چشم می خورد چه رسد به روابط در سطوحی گسترده تر.

تغییرات بنیادین در جامعه و جهان  و شرایط پدیده آمده در زندگی بشر بر روابط انسانی و اجتماعی تاثیری ژرف داشته اند، که متاسفانه  کاهش اعتماد و گسترش بی اعتمادی  و بدگمانی در روابط و مناسبات فردی و اجتماعی نمونه ای از این تاثیرگذاری هاست.

با بزرگتر و پیچیده ترشدن جامعه، اعتماد فردی و اجتماعی کاهش یافته تا آن حد که بی اعتمادی مشکل بزرگ جامعه‌ی امروزما و بَدَل به یک بیماری مزمن شده است.

۱

” اعتماد” را ازاصلی ترین عناصر شکل دهندۀ رابطه و پیوند فردی و اجتماعیِ سالم و سازنده دانسته اند.

اعتماد را “تکیه کردن، متکی شدن به کسی و کاری را بی گمان به او سپردن” و” باور داشتن درستی دیگران ”  تعریف کرده اند. نوعی قضاوت یا باور درباره ویژگی های شخصیتی و رفتاری فرد یا گروه اجتماعی، باور به  تعهد متقابل و قضاوت در پیوند با انطباق گفتار و رفتاری که فرد یا گروه اجتماعی خود را متعهد به انجام آن اعلام کرده و قول داده است.

بدیهی ست از” اعتماد” به عنوان یک پدیده انسانی – اجتماعیِ پیچیده  و یک اطمینان فردی وعمومی در باره رویدادها، تعریف های متعدد و سیال در دوره ها و جوامع گوناگون داشته باشیم. تعریف های متعدد و مختلفی که  بیانگر رویکرد ها و مبنا ی نظری متنوع و گاه متفاوت اند.

 اعتماد  یک فرایند احساسی و عاطفی ، حس اعتماد واعتقاد به فرد و گروه  و رویداد است که  برالگوهای رفتاری افراد و گروها تاثیرمی گذارد. در پیدائی و یا فقدان اعتماد وجوه روان شناختی و جامعه شناختی توأمان ایفای نقش می کنند.

اعتماد پدیده ای حساس و شکننده است  سخت به دست می آید اما به سهولت می توان آن را از دست داد.

اعتماد درسطوح مختلف و ابعاد گوناگون تعریف و تبیین شده است، اعتماد میان دو فرد، اعتماد میان فرد و گروه های اجتماعی مختلف، اعتماد فرد یا مردم به حکومت و مسئولان، اعتماد نهادهای اجتماعی وحکومتی به یکدیگر و به مردم  و…

 اعتماد به افراد خاص، اعتماد به افراد یا نظام های انتزاعی و…”اعتماد صمیمانه” و “اعتماد تعمیم یافته” .

 اعتماد صمیمانه یا شخصی بین اشخاصی که شناخت و رابطه نزدیک دارند و اعتماد عام ، اعتمادی ست تعمیم یافته یا اجتماعی که در ابعاد روابط اجتماعی مطرح شده است.

“اعتماد عام تنها به افرادی که با هم رابطه وتعامل دارند محدود نمی شود و فراتر از سطح روابط فردی و گروهی به سطح گسترش می یابد. این نوع از اعتماد تا حدود زیادی  دستاورد دولت های مدرن و پدیدۀ دولت – ملت است.”

۲

 اعتماد فردی  فرایندی حسی، عاطفی و حدسی ست که بر مبنای شناخت، هماهنگی  گفتار و کردار و قابل پیش بینی بودن رفتار طرف مقابل، پدید می آید.

بی اعتمادی و سوءظن بین دو نفر، در حد معینی اختلال روانی تلقی نمی شود اما اگر شدید باشد و اختلال در روابط شخص ایجاد کند پارانوئید و برخی از اختلال های روانی مطرح خواهند شد. نشانه های بی اعتمادی در برخی از موارد زمانی بروز می کند که افراد به همدیگر بیش از حد معمول علاقمند و وابسته باشند، وابستگی بیش از حد به شریک عاطفی و دچار ترس از دست دادن گاه به بی اعتمادی منتهی می شود. 

 بی اعتمادی بی پایه پدیده ای تخریبی ست و بر روندهای روانی و عصبی انسان تاثیر منفی  می گذارد. بی اعتمادی دلایل فردی (چگونگی گذران دوران کودکی)  تجربه های خانوادگی و اجتماعی دارد. بسیاری از روانشناسان رخدادهای دوران کودکی را عامل اصلی بی اعتمادی دانسته اند. کودکانی که در خانواده های خود اعتماد را تجربه نکرده اند به دیگران اعتماد نمی کنند.

بی اعتمادی در میان دو نفر به گفتار و رفتار آن ها در قبال یکدیگر نیز ارتباط می یابد، برای نمونه دروغگویی در زندگی عامل بروز بی اعتمادی  می شود. تجربه های تلخ و دردناک، و پیامدهای ناشی از این نوع تجربه ها نیز می توانند عامل بی اعتمادی شوند.

فرد بی اعتماد عزت نفس از دست می دهد و دچار ترس و هراس از انزوا و طرد می شود و خود را سرزنش می کند. فرد بی اعتماد امید، توانایی همکاری و مشارکت در کارها و توان کارائی و حلاقیت خود را نیز به تدریج از دست می دهد. بی اعتمادی در یک رابطه دو یا چند سویه تضعیف و تخریب آن رابطه را سبب خواهد شد.

بی اعتمادی همراه با سوء ظن در بسیاری از افراد و خانواده های ایرانی به سلامت روان خانواده و جامعه لطمه زده است.

۳

اعتماد اجتماعی  حاصل فرایند روابط اجتماعی بین افراد و سازمان ها و نهاد های جامعه است. اعتماد اجتماعی از مهمترین و اصلی ترین عناصر تشکیل دهنده سرمایه های اجتماعی، سرمایه ای با ارزش و مولد،  و ضامن ثبات و پایداری جامعه است. اعتماد اجتماعی، اعتماد ی ست که از حد فردی به سطح اجتماعی گسترش یافته  و عاملی بزرگ درایجاد و تداوم امنیت و آرامش روانی مردم است و برای حرکت های موفقیت آمیز و ثبات اقتصادی و توسعه سیاسی و اجتماعی و مشروعیت یک نظام  ضروری ست. اعتماد اجتماعی پایه سلامتی روابط اجتماعی، تقویت همکاری و مشارکت  در عرصه های گوناگون حیات اجتماعی است و ازبنیان های اساسی موجودیت جامعه ست. اعتماد اجتماعی امید و رضایت مندی، فضای سالم تر و پویا تری را در جامعه برقرار خواهد ساخت و سبب بهبود کارآئی جامعه و کنش های جامعه مدنی خواهد شد.

در جامعه ای که اعتماد مردم به مسئولان و حکومت کم رنگ شود، نهادها و ارگان های رسمی اثرگذاری خود را از دست خواهند داد. مردم بی اعتمادی به مسئولان را به اشکال گوناگون در گفتار و کردار نشان خواهند داد،  و محیطی سرشار از سوء تفاهم ، سوء ظن و عدم شفافیت پدید خواهد آمد. بی اعتمادی به گفتار وکردار که ناشی از عدم انتظار نسبت به اعمال تعهدات فردی و اجتماعی ست، شیرازه گروه و جمع را از هم می پاشد.

برای حل  آسیب های اجتماعی  و روانی وجود اعتماد اجتماعی و عمومی ضروری به نظر می رسد به طوری که باعث پیدایش آرامش و امنیت روانی می گردد.

بی اعتمادی عمومی و اجتماعی مانع پیشرفت و توسعه، رشد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی،  و سبب هم گیسختگی روابط اجتماعی می شود و همدلی و همدردی و همبستگی بین مردم، و سازمان های سیاسی، اجتماعی، مدنی و صنفی را دچار اختلال  خواهد کرد و رفتارهایی ناهنجار و مخرب را سبب خواهد شد.

۴

گسترش گفتمان “اعتماد” فردی و اجتماعی در فرهنگ سیاسی میهنمان را باید به فال نیک گرفت. در شرایط حضور بی اعتمادی و بحران اعتماد در بسیاری از عرصه های زندگی سیاسی و اجتماعی، تقویت و گسترش شعاع اعتماد در جامعه و نقد بی اعتمادی و بدگمانی ضروری و حیاتی ست. نقد بی اعتمادی و بدگمانی بدون توجه به پیش زمینه های تاریخی و سیاسی، بدون توجه به اهمیت توسعه یافتگی سیاسی، بدون نقد ونفی پاره هائی از فرهنگ سیاسی در جامعه ما ( فرهنگ ” تئوری توطئه” و فرهنگ مذهبی تقیه و توریه و خدعه گری و….)، بدون نقد بیگانه هراسی و غرب ستیزی محقق نخواهد شد.

بی اعتمادی یا بحران اعتماد اجتماعی را پدیده ای حاصل فرایندهای روانشناسانه و جامعه شناسانۀ مستبدانه، سوداگرانه، غیراخلاقی و غیرفرهنگی نیز دانسته اند، فرایندهائی که مانع  همکاری، تعاون و پیوستگی و اقدام های مشترک در سطح مناسبات فردی و اجتماعی می شود. رکود اقتصادی و بحران های سیاسی و اجتماعی، بحران بی اعتمادی پدید می آورند و جامعه را به سوی از هم گسیختگی و آسیب های اجتماعی و روانی سوق می دهد. بنابراین شرایط  اقتصادی، سیاسی و اجتماعی دموکراتیک، عادلانه، سالم و سازنده نیز اعتماد آفرین خواهند بود، به همین دلیل تحولات دموکراتیک، همکاری، مشارکت و دوری گزیدن از اقدامات خود محورانه و خودخواهانه، پذیرش صداقت و توانایی یکدیگر، پدیده هایی در دسترس و اعتماد آفرین هستند.

تحقق انتظارها و خواست های دیگران، انطباق کردار فرد و گروه با وعده ها و شعارهای داده شده  حس اعتماد  ایجاد می کند و تغییراتی را در فضای اجتماعی سبب می شود که به طور کیفی روابط در جهت تفاهم و توسعه پیش خواهند رفت.

آگاهی دادن و تاکید بر اینکه  راست گوئی و پرهیز از دروغ و فریبکاری، پذیرش سازوکارهای شهروندی، همدلی و همبستگی سبب گسترش و تقویت اعتماد می شود از کلیدی ترین اقدام هاست.

به تجربه خودمان دروغ گوئی و عوامفریبی  و ” خدعه” از سوی رهبران سیاسی و دینی (مثل وعده های آیت الله خمینی)  سبب گسترش بی اعتمادی نسبت به هر آنچه که رنگ و بوی سیاست و دین، به ویژه سیاست بدهد، خواهد شد. وعده ها و شعارهای تحقق نیافته، عامل مهمی در کاهش اعتماد در جامعه نسبت به وعده دهنگان و مسئولان است، حس مسئولیت پذیری در جامعه را کاهش خواهد داد و روحیه شهروندی و قانونمداری  تضعیف خواهد شد.

رواج رفتارهای خود خواهانه و خودشیفتگی ، عدم تحمل دیگران، فساد اخلاقی و مالی در فضای عاری از اعتماد مجال رشد می یابند. فرقه گرایی  تشدید بحران اعتماد و دامن زدن به  جداسازی و پراکندگی را بیشتر خواهد کرد. اعتماد بیش از حد به خود و بی اعتمادی به دیگران در کارهای جمعی راه به سوی خود محوری و خود خواهی و کمال پرستی خواهد برد. پایبندی به هنجارها و ارزش های مشترک و اهمیت دادن به  رفاه عمومی و تحقق عدالت اجتماعی اعتماد آفرین خواهند بود. اعتمادی که از طریق مناسبات مثبت اجتماعی و مبتنی به تعهد انسانی پدید آمده باشد.

اعتماد وجهی از همبستگی اجتماعی ست. در فضای بی اعتمادی و وجود  بحران اعتماد، جامعه  به خود و به رهبران و مسئولان اش اعتماد نخواهد داشت. وقتی مردم  اعتماد و اطمینان خود را از تأثیرگذاری مشارکت شان  بر فرایند اجتماعی بیهوده بپندارند جامعه به ورطه از خود بیگانگی در می غلطد و کانون های اصلی بی اعتمادی و تردید و سوء طن تقویت می شوند.

برانگیختن حس اعتماد بر پایه های نوین  در شرایطی که دین و ایدئولوژی نقش تاریخی و اجتماعی شان رو به کاهش است پر اهمیت و ضروری ست. جامعه مدنی بدون حس اعتماد و اطمینان بیکدیگر پا نخواهد گرفت. معضل بی اعتمادی مُهر و نشانِ غیر سازنده و مخرب خود را بر عرصه هایی همچون دموکراسی ، جامعه مدنی ، حقوق بشر و…خواهد زد.

نظام آموزش و پرورش و خانواده نقش مهمی در پیدایی، گسترش و انتقال مفهوم اعتماد فردی، اجتماعی وعمومی  دارند.

نهادها و سازمان های مسئول در جامعه و تلاش های فردی و گروهی در افزایش و گسترش شعاغ اعتماد عمومی در جامعه و پیشرفت در مسیر اعتماد آفرینی اثرگذار خواهند بود.

چاپ کن