فیلمساز، نویسنده و آموزگاری که در دو رژیم سانسور شد اما آزاد ماند
ناصر تقوایی، کارگردان، نویسنده و از برجستهترین چهرههای سینمای پیشرو و ادبیات همزمان ایران، پس از سالها ایستادگی در برابر سانسور و سرِ سازش فرود نیاوردن به قوانین ضدِ هنر و ضدِ انسانِ جمهوری اسلامی، و دور بودن از پرداختن به ساخت فیلمهای مورد پسندش، در ۸۴سالگی درگذشت. او هنرمندی بود که پیش از آنکه کارگردان شود، نویسندهای مردمی و دقیقنگر بود؛ نویسندهای که درد و حقیقت زندگی انسان ایرانی را مینوشت و با زبانی ساده اما ژرف، از واقعیتهای جامعه سخن میگفت.
نخستین مستندهای او، باد جن و زار (۱۳۴۷)، از نخستین آثار مردمنگارانهی سینمای ایران بهشمار میآیند؛ فیلمهایی که به آیینهای جنوب ایران میپرداختند و احمد شاملو متن روایتشان را خواند. این آثار، نگاهی تازه و جسورانه به فرهنگ بومی داشتند و مسیر هنری تقوایی را شکل دادند.
در دوران پهلوی، فیلم آرامش در حضور دیگران، اقتباسی از داستان غلامحسین ساعدی، بهدلیل نگاه انتقادیاش به ساختار اجتماعی و نظامی زمان خود توقیف شد. پس از انقلاب نیز او بارها با ممیزی، حذف و مانعتراشی روبهرو شد. از ناخدا خورشید، صادق کرده و دایی جان ناپلئون تا کاغذ بیخط، تابستان همان سال و فیلم ای ایران، هر یک نشانی از نبوغ، اصالت و انسانگرایی در سینمای او هستند.
اما از اوایل دههی ۱۳۸۰ به بعد، هر فیلمنامه و طرحی که ارائه داد با مانع و رد روبهرو شد. این محرومیتِ تحمیلی، نه سکوت که اجبار به خاموشی بود. تقوایی در تمام این سالها از فعالیت هنری بازنماند و در حوزهی آموزش، پرورش نسل تازهی فیلمسازان را ادامه داد؛ نسلی که بسیاری از آنان بعدها از ستونهای اصلی سینمای ایران شدند.
با وجود فشارها و محدودیتها، آثار او در برخی جشنوارههای اروپایی جوایزی دریافت کردند و نامش بهعنوان یکی از صادقترین فیلمسازان ایران بر جای ماند.
ناصر تقوایی در زندگی شخصیاش ساده و فروتن ماند، و در هنر، راستگو و استوار. او نشان داد که میتوان محروم شد اما تسلیم نشد؛ میتوان از کار بازماند اما به حقیقت وفادار ماند.
یادش گرامی باد
هنرمندی که در هر دو دوره سلطهی استبداد سانسور را برنتابید و به انسان و هنر در خدمت آن وفادار ماند.
کانون نویسندگان ایران (در تبعید)
انجمن قلم ایران (در تبعید)
۱۴.۱۰.۲۰۲۵
