بهموازات نزاع لفظی میان رئیسجمهور آمریکا و مقامات جمهوری اسلامی، و تهدید به حمله مجدد به مراکز هستهای ایران از زبان دونالد ترامپ، احتمال فعال شدن مکانیسم ماشه از سوی تروئیکای اروپایی هر روز جدیتر میشود. وزیر خارجه فرانسه در هر فرصتی خطاب به تهران، آغاز شمارش معکوس برای فرود آمدن «شمشیر دموکلس» مکانیسم ماشه را یادآوری میکند. در مقابل، مقامات جمهوری اسلامی با تهدید متقابل ـ که معنای آن بازگشت به پنهانکاری در پروژه هستهای است ـ با فرصت باقیمانده برای جلوگیری از بازگشت تحریمهای شورای امنیت سازمان ملل، بازی میکنند.
در تازهترین اظهارات، ژان نوئل بارو، وزیر خارجه فرانسه، اعلام کرد که در صورت عدم حصول توافق تا اواخر ماه اوت (اوایل شهریور)، پاریس بار دیگر تحریمهای جهانی علیه ایران را اعمال خواهد کرد. او تأکید کرد که مهلت تعیینشده، تمدید نخواهد شد.
بارو در مصاحبهای با شبکه «العربیه» گفت: «ما تصمیمی برای تمدید ضربالاجل ایران در خصوص توافق هستهای نگرفتهایم.»
او تصریح کرد: «اگر این ضربالاجل بدون دستیابی به توافق به پایان برسد، تحریمها را مجدداً اعمال خواهیم کرد. ما تا پایان تابستان به ایران فرصت دادهایم تا به توافق برسد.»
وی تأکید کرد: «اگر به توافقی نرسیم، این حق را داریم که تحریمها را علیه ایران دوباره اعمال کنیم.»
بارو همچنین اظهار داشت که ایران در حال نقض تعهدات خود ذیل توافق هستهای است، اما در عین حال تصریح کرد که «مسئله هستهای ایران تنها از راه مذاکره حلوفصل خواهد شد.»
پیشتر نیز وزیر خارجه فرانسه در گفتوگو با یک شبکه آمریکایی، جمهوری اسلامی ایران را به فعالسازی مکانیسم ماشه و بازگرداندن تحریمهای سازمان ملل تهدید کرده بود. وی در برنامه Face the Nation در واکنش به پرسشی درباره احتمال فعالیت هستهای مخفی ایران پس از جنگ ۱۲ روزه با اسرائیل و حرکت بهسوی ساخت سلاح هستهای بدون جلب توجه جهانی، گفته بود: «ما همچنان با این خطر مواجهیم. بههمراه آلمان و انگلیس کاملاً روشن اعلام کردهایم که ایران نباید به سلاح هستهای دست پیدا کند.»
بارو در حاشیه نشست شورای وزرای خارجه اروپایی در بروکسل نیز اظهار داشت که ایران تعهداتی را که ۱۰ سال پیش در چارچوب برجام پذیرفته بود، نقض کرده است. به گفته او:
«فرانسه و شرکایش حق دارند بار دیگر تحریمهای جهانی بر تسلیحات، حوزه بانکی و تجهیزات هستهای که ما ده سال پیش آنها را برداشتیم، اعمال کنند.»
از نامه به دبیرکل سازمان ملل تا تهدید به خروج از NPT
واکنش جمهوری اسلامی تاکنون میان ابراز آمادگی برای گفتوگو، ارسال نامه به دبیرکل سازمان ملل، بیاهمیت جلوهدادن تهدیدات، و توصیف «اسنپبک» بهعنوان «تفنگ بیفشنگ»، در نوسان بوده است. همزمان، تهدیدهای متقابل نیز به ابزار بازی دیپلماتیک افزوده شدهاند.
عباس عراقچی در نامهای مشروح به دبیرکل سازمان ملل متحد با عنوان «درباره سوءاستفاده سه کشور اروپایی از مکانیسم ماشه» تلاش کرد یادآوری کند که اقدام تروئیکای اروپایی در شورای امنیت، از پشتیبانی کافی برخوردار نیست. عراقچی نوشت:
«سه کشور اروپایی نمیتوانند و نباید اجازه یابند با سوءاستفاده از قطعنامهای که خود به آن پایبند نبودهاند، اعتبار شورای امنیت سازمان ملل را زیر سؤال ببرند. آنها باید به همان توصیهای عمل کنند که خود در نامه ۲۰ اوت ۲۰۲۰ به ایالات متحده ارائه کردند: «اینکه باید از هر اقدامی که موجب تعمیق شکافها در شورای امنیت شود یا تأثیر منفی جدی بر عملکرد آن داشته باشد، خودداری کنند.»
وزیر خارجه جمهوری اسلامی نیز در گفتوگویی با نشریه فرانسوی لوموند، فعالسازی مکانیسم اسنپبک را از نگاه ایران معادل یک حمله نظامی دانست. او گفت: «ما از نقش سازنده سه کشور اروپایی در بازسازی برجام حمایت میکنیم، مشروط بر اینکه آنها از اقدامات تحریکآمیز و غیرسازنده، مانند تهدید به استفاده از مکانیسم ماشه که همان اثر حمله نظامی را دارد، اجتناب کنند. از نظر ما، چنین اقدامی به معنای پایان نقش فرانسه و اروپا در موضوع برنامه هستهای صلحآمیز ایران خواهد بود.»
در ادامه، رسانههای جمهوری اسلامی ضمن تعدیل تعبیر «اعلان جنگ»، نوشتند که: «در این مصاحبه گفته شد همانطور که آمریکا در راهاندازی جنگ اشتباه کرد، اروپا هم با فعال کردن مکانیسم ماشه، همان اشتباه را تکرار میکند. اما خبرنگار اینطور استنباط کرده بود که مکانیسم ماشه به جنگ تعبیر شده است.»
عراقچی در گفتوگوی دیگری در پاسخ به پرسشی درباره احتمال خروج ایران از پیمان منع گسترش سلاحهای هستهای (NPT) تأکید کرد: «ما هنوز قصد انجام این کار را نداریم.»
اما اکنون جمهوری اسلامی، در کنار تلاش برای خرید زمان از طریق ابراز آمادگی برای مذاکره، تهدید متقابل را نیز به صحنه بازی دیپلماتیک وارد کرده و هشدار داده است که در صورت فعالسازی ماشه، از NPT خارج خواهد شد؛ تهدیدی که از زبان علاءالدین بروجردی، یکی از نزدیکترین چهرهها به حلقه مشاوران رهبری، مطرح شده است.
بروجردی، عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس، در گفتوگوی ویژه خبری مربوط به تحولات پس از جنگ ۱۲ روزه، اظهار داشت: «اروپاییها در مذاکرات استانبول بهدنبال تمدید ۶ماهه مهلت استفاده از مکانیسم ماشه بودند، اما طرف ایرانی نپذیرفت. روسها نیز مخالفند.»
او ادامه داد: «آنها میخواهند پرونده ایران همچنان غیرعادی و تحت پوشش قطعنامه باقی بماند، درحالیکه این قطعاً به ضرر ماست. ما در کمیسیون معتقدیم که جاده همکاری در روابط بینالملل دوطرفه است؛ اگر بخواهند از این اهرم استفاده کنند، دست ما هم بسته نیست. در گذشته هم نشان دادهایم که در تصویب متقابل قطعنامهها توانمند هستیم.»
در پاسخ به این پرسش که آیا مقدمات خروج از NPT در مجلس فراهم شده است، بروجردی گفت: «بله؛ آنها اگر بخواهند این اشتباه را مرتکب شوند، دلیلی ندارد که ما بخواهیم در این چارچوب با ایشان همکاری کنیم.»
اگر مکانیسم ماشه فعال شود، چه خواهد شد؟
یکی از بندهای کلیدی توافق برجام در سال ۲۰۱۵، مکانیسم ماشه (Snapback) بود که به کشورهای امضاکننده اجازه میدهد در صورت نقض تعهدات برجام از سوی ایران، تحریمهای سازمان ملل بهطور خودکار بازگردند.
تحریمهایی که در صورت فعال شدن مکانیسم ماشه اعمال میشوند، همسطح و یکدست نیستند. برخی صرفاً نمادین یا سیاسیاند، برخی دیگر نهادها، اشخاص یا اقلام خاصی را هدف قرار میدهند، و دستهای نیز جنبه حقوقی دارند و در راستای محدودسازی دسترسی ایران به فناوریهای حساس اعمال میشوند.
مهمترین سند اجرایی در این میان، قطعنامه ۱۶۹۶ شورای امنیت سازمان ملل است که در تاریخ ۳۱ ژوئیه ۲۰۰۶، تحت فصل هفتم منشور ملل متحد تصویب شد. این قطعنامه که در دوران ریاستجمهوری محمود احمدینژاد از سوی جمهوری اسلامی بهعنوان «ورقهپاره» توصیف شده بود، با فعال شدن مکانیسم ماشه، بهصورت خودکار اجرایی و لازمالاجرا خواهد شد.
قطعنامه ۱۶۹۶ از نظر ساختاری ساده اما از لحاظ حقوقی نقطهعطفی در مواجهه سازمان ملل با برنامه هستهای ایران محسوب میشود. مفاد الزامآور آن در دو بند اصلی قابل خلاصهسازی است:
- دستور صریح به ایران برای تعلیق کامل کلیه فعالیتهای مرتبط با غنیسازی و بازفرآوری اورانیوم، از جمله در سطح تحقیق و توسعه؛
- درخواست از همه کشورهای عضو سازمان ملل برای جلوگیری از انتقال هرگونه اقلام، مواد یا فناوریهایی که میتوانند در خدمت این فعالیتها یا برنامه موشکی ایران قرار گیرند.
در صورت فعالسازی مکانیسم ماشه، این دو بند بار دیگر بدون نیاز به رأیگیری جدید، بهطور خودکار فعال خواهند شد. به این معنا که ایران از منظر حقوق بینالمللی موظف خواهد شد کلیه فعالیتهای مربوط به چرخه سوخت هستهای را متوقف کند و سایر کشورها نیز مکلف به اعمال محدودیتهای صادراتی و فنی خواهند بود.
برخلاف برخی تصورها، این تحریمها تنها جنبه نمادین یا داوطلبانه ندارند، بلکه الزامات اجرایی تحت فصل هفتم منشور ملل متحد محسوب میشوند که رعایت آنها برای تمام کشورهای عضو، الزامآور و غیرقابل چشمپوشی است.
در این میان، جمهوری اسلامی که همواره تصویب چنین قطعنامههایی را زمینهساز مشروعیتیافتن حملات احتمالی آمریکا یا اسرائیل دانسته است، اکنون با کمتوجهی به فرصت باقیمانده، عملاً مسیر بازگشت حقوقی تحریمها و در عین حال، امکان توسل به اقدامات نظامی را نیز برای طرف مقابل هموار میکند.
فرانسه، بریتانیا و آلمان که بهطور مشترک تحت عنوان «تروئیکای اروپایی» شناخته میشوند، از امضاکنندگان اصلی توافق هستهای سال ۲۰۱۵ با جمهوری اسلامی هستند. این توافق در تاریخ ۲۶ مهرماه به پایان میرسد و تا آن زمان، این کشورها فرصت دارند از سازوکار اسنپبک استفاده کرده و تحریمهای بینالمللی را بازگردانند؛ اقدامی که بهگفته بسیاری از ناظران، نهتنها راه مذاکره را سختتر، بلکه امکان تقابل مستقیم را نیز افزایش خواهد داد.
در شرایطی که اروپا گام به گام به سوی اجرای کامل اسنپبک نزدیک میشود، تأخیر و دوگانگی در رفتار جمهوری اسلامی ممکن است در نهایت، مسیری بیبازگشت را رقم بزند؛ مسیری که پایانش نه مذاکره، بلکه انزوای کامل حقوقی و سیاسی ایران و تشدید خطر اقدام نظامی خواهد بود.
