اصلان اصلانیان در انزوا زیست ، در انزوا سرود و در انزوا نیز خاموش گشت ، سرنوشت شعر او نیز جدای از زیست زمانه اش نبود ، شعر های اصلانیان در انزوا ماندند و کمتر کسی سراغی از آن اشعار گرفت .
گرچه نام اصلان اصلانیان با شعر پرشور شب نورد پیوند خورده است ، شعری برآمده از امید ها و آرزوهای انقلابی با آهنگسازی ماندگار محمدرضا لطفی و آواز شورانگیز محمدرضا شجریان در مایه دشتی (۱) ، اما از اصلانیان اشعار دیگری نیز به جای مانده است ، اشعاری محصول تحولات تاریخی _ اجتماعی است که به عنوان اساسی ترین ویژگی شعر معاصر ما پیشرو و نواندیش است . با این نگرش می توانیم به نقد و تحلیل اشعار اصلانیان بپردازیم و هنر اجتماعی او را وارسی کنیم (۲).
میهنم کمان زهکشیده و رها نگشته تیر این کمان منم .
بارهایی تو ای کمان زه کشیده از شکنجه قرون
من رها در آسمان خلق خسته می شوم .
شعر آزادی اصلان اصلانیان
شعر اصلان اصلانیان و دیگر هم نسلان اش از آن سو حائز اهمیت است که آنان اشعاری سرودند که ما را به انقلاب رسانید (۳) و ارزش این اشعار در این است که شعر معاصر ارزشی به پهنای خواست ها و مطالبات دیرین ماست . اما این احساس و کیفیات از نظر وجه غالب مبتنی بر اشتراک نظر است (۴) بدین معنا که احساس و عواطف شاعران فارغ از ستیز با اختناق و دیکتاتوری به نوعی پیوند های زبانی مشابه ای را ایجاد می کرد که وجه غالبی زبان شعر شکست و حماسه است .
شعر اصلان اصلانیان به گمان من شعری است که در بستر تاریخی شکست و حماسه سروده شده است .
خشکسالی همه جا خیمه زده ،
و در این دشت که فریاد سکوت
می شکوفاند ، در دل گل یاس
و گیاهان و درختان خجل از دست تهی
زهر خشکیدن ، در رگهاشان می ریزد
تا فصل درو اصلان اصلانیان
ما با خوانش شعر اصلانیان در می یابیم که او در پی آفریدن واقعیتی نوین است که علاوه بر پیوند های عمیق با مناسبات اجتماعی در پی جستجوی حقیقت انسانی است ، بدین منظور اصلانیان به مانند احمد شاملو شاعری انسان گراست و در شعر خود به رهایی انسان می اندیشد
آمیزه ای ز نزهت صبح و شمیم کار
شالوده تفاهم از خواب رستگان.
با تاجی از شقایق و چشمانی از عقیق
آوازخوان خیزش خیل خستگان.
با گردنی چو شعله
و غبغبی خوش آیین
سر می کشد به هر جا
چونان
سردار پر مهابت دوران باستان .
خروس اصلان اصلانیان
آشکار است تا زمانی که آزادی زیر چکمه های دیکتاتوری له می شود اساس اندیشه و احساس شعری در محیطی بسته درهم می شکند . من این را در یافتم که ذات شعر به خودی خود سیاسی است اما این بدان معنا نیست که شعر ذات حقیقی خود فاصله بگیرد و به کارکردهای کلی نگر و سطحی تقلیل یابد ، شعر معاصر ما در مقاطع تاریخی خاص تجلی شکست و حماسه بوده است و شعر اصلانیان آنگونه که پیش تر گفتم آمیزه ای از هردو است ، بدین معنا که شعر اصلانیان در زمانه خفقان آلوده ۲۸ مرداد در عنصر شکست تجلی می یابد و با ظهور جنبش مسلحانه تجلی حماسه در زبان شعر اصلان اصلانیان آشکار می شود .
گرچه امروز در نگاه منتقدان ادبی شعر حماسه _ اجتماعی از کیفیتی شعارگونه برخوردار است ؛ اما من معتقدم شعر حماسه با شعر شعار تفاوت بسیار دارد ، هدف اشعار شعار گونه تقلیل زبان به خواست های قطعی و یقین مندانه است (۵) اما شعر حماسه برآمده از احساس جمعی است که از شکست های پیشین خود گسسته و وارد دوران نوین مبارزه شده است .
هنگامی که جامعه ما تحت تسلط دیکتاتوری شاه و دستگاه پلیسی آن بود نوعی انفعال و بی عملی در آن نمود داشت ، با ظهور جنبش های انقلابی و پویایی جامعه ؛ زبان شعر نیز در پیوند با تحولات اجتماعی قرار گرفت ، بنابراین شعر حماسه به جای آنکه شعر شعار باشد ؛ شعر اجتماعی است .
بیا که دشت پر از لاله شکوفان ست
بیا که دیده مردم به راه توفان ست
بیا ، دوباره بیا چونکه خوب می دانم
کلید قفل معمای شهر ، ایمان ست
خروش خشم خلایق به آسمان سر زد
نوید مقدم پاک تو با هزاران ست
تو با بهار سفر کرده باز می آیی ؟
بیا ، که آرزویم دیدن بهاران ست
شعر انتظار اصلان اصلانیان
شعر اصلان اصلانیان بازتاب واقعیت های اجتماعی است و برخلاف نظرگاه عامیانه ای که شعر را الهام از آسمان می پندارد شعر اصلانیان بازتاب عینیت هاست بدان معنا که محصول عمل آگاهانه جامعه است ، در شعر اصلانیان حتی طغیان علیه استبداد وابستگی به بازار جهانی را نیز می توان جستجو کرد و دریافت که شاعری به مانند اصلان اصلانیان دغدغه فکری خود را در گرو استقلال و تحقق آزادی می دید .
شهری به نام بندرشاپور
با مردمان پای برهنه
در آفتاب تلخ جنوبی
وا مانده زیر چکمه بیداد
شهری پر از شکوفه عصیان
لیکن شکوفه ها
پژ مرده از تلنگر چند انگشت .
انگشت های نامی کنسرسیوم نفت
شهری ست
با کودکان چهره زمستانی
با دختران دیگ به سر
در خیال آب .
خورشید های شبانه اصلان اصلانیان
شعر خورشید های شبانه بیان دغدغه مندی اصلانیان است ، بیان فقر و نابرابری های اجتماعی که اساسا در ذات سیستم اقتصادی استبدادی و وابسته شاه بوده است .
شعر اصلان اصلانیان و دیگر هم نسلان اش در دوران حماسه به مانند ، کسرایی ، شاملو ، سلطانپور و دیگران وجه مشترکی داشتند که فارغ از بررسی کیفیات زیبایی شناسی آنان مبارزه علیه استبداد و بازگویی درد های اجتماعی بوده است ، سراینده تمامی ناکامی و نارسایی هایی که با قتل آزادی و انحصار مطلق معرفت و فرهنگ ضرورت درک و نقد عمومی را از همه سلب کرده بود .
باری شعر حماسه برآمده از تحولات اجتماعی ایران بوده است ، مولفه های دوران شکست با وقوع جنبش چریکی در هم شکست و شعر اصلان اصلانیان به مانند دیگر شاعران متاثر از این وقایع است ، اصلانیان در وصف یاران جانباخته اش امیرپرویز پویان ، اسکندر صادقی نژاد و رحمت پیرونذیری می سراید
سه تک ستاره ، سه مشعل ، سه گوهر فرمند
سه قهرمان رهایی ، سه مظهر پیوند
به قلب خلق اسیری گشوده ره ، لیکن
بریده رشته الفت ز خویش و خویشانند
شعر ستاره ها اصلان اصلانیان
از منظر سنخ شناسی زبان به عنوان یافتن پدیده های زبانی هم پیوند (۶) ما ضرورت وجه اشتراکات شعر دوره انقلاب را در مییابیم ، تاریخ مبارزاتی ما از نظر وجه عمومی بر مدار ستیز چرخ می خورد (۷) اساسا در جامعه ای استبدادی و مبتنی بر سلسله روابط شبان رمگی (۸) کارکرد های زبانی در عرصه اجتماعی هم متضاد است ، زبان مبارزه یک شکل و زبان استبدادیون شکل دیگری دارد . پدیده تقلیل زبان در دوران سیطره سیاست های تعدیل ساختاری یکی از ابزار های سرمایه داری جهانی برای تسلط و سازماندهی اقناع است ، بدین جهت انواع واژه سازی ها به اقتضای سیاست های حاکم یکی از موارد زیست زمانه ماست ، بدین جهت شاعر با زبان دیگری به شورش علیه زبان مسلط و تقلیل یافته بر می خیزد .(۹)
شب است و چهره میهن سیاهه
نشستن در سیاهی ها گناهه
تفنگم را بده تا ره بجویم
که هر که عاشقه پایش به راهه
برادر بی قراره
برادر شعله واره
برادر دشت سینه اش لاله زاره
شب و دریای خوف انگیز و توفان
من و اندیشه های پاک پویان
شب نورد اصلان اصلانیان
شب نورد اصلانیان بی شک شعری است که در حافظه جمعی همه ما نقش بسته است شعری پرشور با زبانی حماسی که متاثر از سلوک و منش مبارزان است ، اصلانیان در این شعر هرآنچه در شعر حماسه حضور دارد را به زبان آورده ، از شور و شوق تا هراس و خوف و حتی ستایش یارانی که در برابر دیکتاتوری ایستادند . شب نورد مرثیه شکوهمند برادر شهید اصلانیان است شهیدی که به دست دژخیمان در خون غلتید ولی تا ابد همرزم و هم زنجیر اصلانیان ها بوده است ، شعر گرچه در رثای امیر پرویز پویان سروده شده است اما به مانند مرگ نازلی شاملو از یک مبارز شهید فراتر می رود و به همه شهیدان تعلق می گیرد .
شعر شب نورد سرشار از عشق و هراس و امید است و در رگهایش شوری موج می زند که می توان آن را به تعیبیر مارکوزه آفریدن واقعیتی پندارگون معنا کرد (۱۰) از نظر مارکوزه هنر نه به مثابه امر ایجابی که فرد به پذیرش وضع موجود تن می دهد بلکه دگرگونی فردی بی دگرگون کردن واقعیت و نظم موجود امکان پذیر نیست . مارکوزه معتقد بود هنر آفریدن سرنمونی از رهایی انسان است (۱۱)
نمونه ای از دیالکتیک سازش و طغیان و امید و ناامیدی در این شعر اصلانیان نمود دارد شعری به مانند شب نورد که در حافظه جمعی ماندگار است (۱۲) .
برادر دشمنم خونخواره امشب
هوای خانه ظلمت باره امشب
چراغی بر سر راهم بگیرید
که دیو شهر شب ، بیداره امشب
شب است و مادران شب ، غمناک
هزاران گل شکفت و خفت بر خاک
عزیزم ، داغدارم ، دست واکن
به پا کن بیرق صبح طربناک
به عهد شب نوردی ها وفا کن
برادر های عاشق را صدا کن
بزن بر سینه شب تیری از نور
گل خورشید را مهمان ما کن
به سیل صبح خواهان راه بستند
هزاران سینه و سر را شکستند
ولی مردم گرفته دست در دست
ز چنگ دیو مردم خوار رستند .
شعر رهنورد اصلان اصلانیان
در برخورد های نهایی با شعر اصلان اصلانیان در می یابیم شاعر معترض و انقلابی با تجربه شکست ۲۸ مرداد ، ناامیدی ها ، سرودن شعر امید از زندان های قصر و اوین و افشاگری علیه دیکتاتوری سلطنتی ، مقاومت و اندیشه ورزی متعهد به جستجوی رهایی انسان و کوشش در راستای آگاهی است .
سراسر زیست اصلان اصلانیان از زندان و مقاومت تا سکوت و انزوا سیاسی است ، نه به معنای سازش و پذیرش سلطه بلکه به معنای تعهد روشنفکری و مسئولانه نسبت به قدرت های سرکوبگر . بدین سان شعر اصلان اصلانیان از دل شکست ۲۸ مرداد و ظهور شعر حماسی برآمده از جنبش چریکی با واقعیت های عینی جامعه پیوند دارد همدل با مبارزات مردمی و ناامیدی ها و حرمان های وطن ، شاعری جوینده :
ای مهربان مردم
وی مهربان من
ای روشنایی این شب
در چشم های تو ظلمتی عظیم .
ای قلب تو سفینه خونین مردمی
ای دست تو تلاش مداوم بری خلق
ای چشم تو ستاره شب های تار من
همسنگرم ، رفیق شفیقم
با من بگو چگونه توانم
آنچه در کار های اصلان اصلانیان موج می زند بدین سبب نوید آزادگی دارد و جوهره شعرهایش از اشعاری شعار گونه که بیانی یقین مندانه دارد فراتر می رود ، راز ماندگاری شعر حماسه فارغ از آرمان خواهی آن در معاصر بودن آن است ، معاصر بودن به معنای ضرورت درک حضور انسان و آگاهی از خواست ها و آرمان هایش اگر چنین باشد ، شعر اصلان اصلانیان باید از زیرزمین ها بیرون آورده شده و در اختیار همگان قرار گیرد تا همگان بدانند شاعری که در انزوا زیست و در انزوا خاموش گشت آرمان آزادیخواهانه اش بیانگر جاودانگی و نامیرایی کلام شاعرانه اش است که با حقیقت اجتماعی پیوند دارد .
صوت هزار دانه مروارید
در کاسه بلور
شوربهارو شکفتن
ابریشم نسیم و گل مهتاب
و نزهت گلاب .
اینها صدای توست .
اما ،
آواز تو ،
آواز قناری غمگینی ست
در سله زار های اسارت .
آواز تو روایت تاریخ است
تاریخ ظلم و یورش و غارت .
آواز تو ،
تفسیر رنج های اسیران است
و ضجه های مردم ایران است
بغض بزرگ شرق میانه
در انفجار حنجره ات شعله می کشد .
وقتی تمام حنجره ها را
با خاک و خون و خنجر
ساروج بسته اند .
با دشتی ات بمان
تا صبحدم بخوان
وقتی سپیده سر زد از آفاق دست ها
آنگاه در همایون راز و نیاز کن
و صبح شور فزا را
آواز کن
آواز ماندگار اصلان اصلانیان تقدیم به استاد محمدرضا شجریان
پانوشت ها:
- تصنیف شب نورد در مایه دشتی به آهنگسازی استاد محمدرضا لطفی و آواز استاد محمدرضا شجریان در آلبوم چاووش ۲ و در روزهای انقلابی به دست عموم مردم رسید
- خورشید های شبانه _ اصلان اصلانیان _ انتشارات شباهنگ _ چاپ اول _ زمستان ۱۳۵۷ _ تمامی اشعار از کتاب خورشید های شبانه است
- چشم مرکب _ محمد مختاری _ انتشارات توس _ چاپ دوم_ زمستان ۱۳۹۳
- همان (۳)
- همان (۳)
- همان (۳)
- همان (۳)
- تمرین مدارا _ محمد مختاری _ انتشارات بوتیمار _ چاپ دوم _ زمستان ۹۵
- مبارزه با تقلیل زبان _ محمد مختاری _سخنرانی در همایش آزادی بیان و اندیشه و قلم در اسلو _ https://mohammadmokhtari.com/archive/oslo-1998/
- گفت آمد هایی در شعر معاصر ایران _ فریبرز رئیس دانا _نشر دیگر _چاپ اول _ بهار۱۳۸۵
- همان (۱۰)
- شعر رهنورد در آلبوم چاووش ۲ با ساز و آوازی درخشان از استادان لطفی و شجریان در اختیار عموم است .
