در پی سرنگونی دولت بشار اسد توسط ائتلافی از گروه‌های مخالف داخلی و مورد حمایت ترکیه و غرب، اکنون نشانه‌هایی از تحرکات تازه دیپلماتیک در سطح منطقه‌ای دیده می‌شود. مهم‌ترین و جنجالی‌ترین آن، مذاکرات محرمانه میان رهبران جدید سوریه و اسرائیل است که برخی منابع از انجام آن در خاک جمهوری آذربایجان خبر داده‌اند.
این تحولات می‌تواند نه تنها نقطه عطفی در روابط دمشق و اورشلیم باشد، بلکه نشانگر چرخش راهبردی سوریه از محور مقاومت به سوی بلوک آمریکا-اسرائیل-ترکیه نیز محسوب می‌شود.
مذاکرات در باکو؛ دیداری محرمانه برای عادی‌سازی؟
گزارش‌های منتشرشده از منابع خبری بین‌المللی از جمله سی‌ان‌ان، کانال ۱۲ اسرائیل و منابع منطقه‌ای حاکی از آن است که اخیراً جلسه‌ای در باکو با حضور مقامات اسرائیلی، از جمله سرلشکر عودد باسیوک، رئیس اداره عملیات ارتش اسرائیل، با نمایندگان دولت جدید سوریه برگزار شده است. در این نشست، مقامات ترکیه نیز نقش میانجی‌گر را ایفا کرده‌اند.
گرچه ارتش اسرائیل هرگونه مذاکره مستقیم را تکذیب کرده، از اظهار نظر درباره اصل برگزاری چنین نشستی در آذربایجان خودداری کرده است؛ سکوتی که بیش از هر چیز، گمانه‌زنی‌ها درباره واقعیت مذاکرات را تقویت می‌کند.
سقوط اسد؛ نقطه چرخش ژئوپلیتیکی
سقوط بشار اسد – که بیش از یک دهه مورد حمایت ایران، حزب‌الله و روسیه بود – تغییری بنیادین در موازنه قدرت منطقه‌ای ایجاد کرده است. حکومت جدید سوریه، به رهبری احمد الشرع، موضعی آشکارا متفاوت نسبت به اسلاف خود اتخاذ کرده و به گفته تحلیل‌گران، به‌دنبال خروج از سایه ایران و بازسازی مناسبات دیپلماتیک خود با جهان عرب، غرب و حتی اسرائیل است.
ترکیه و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس، که پیشتر از مخالفان اسد حمایت کرده بودند، اکنون در تلاش برای هدایت سوریه جدید به مسیر عادی‌سازی روابط منطقه‌ای هستند – مسیری که ظاهراً از پیوستن به توافق‌نامه‌های ابراهیم آغاز می‌شود.
توافق‌نامه ابراهیم؛ دعوت ترامپ، تردید اسرائیل
در ادامه این تحولات، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور سابق ایالات متحده، در دیداری در ریاض با احمد الشرع، او را به پیوستن به توافق‌نامه‌های ابراهیم دعوت کرد. ترامپ مدعی شده که الشرع نیز به این پیشنهاد پاسخ مثبتی داده است.
کاخ سفید اعلام کرد که خواسته‌های مشخصی از دمشق مطرح شده است:
– پیوستن رسمی به توافق‌نامه‌های ابراهیم
– اخراج شبه‌نظامیان فلسطینی و نیروهای خارجی از خاک سوریه
– همکاری در بازداشت و کنترل اعضای داعش
– دعوت از شرکت‌های آمریکایی برای سرمایه‌گذاری در بخش انرژی سوریه
اگرچه این موارد با استقبال نسبی از سوی دمشق مواجه شده، اما اسرائیل نسبت به لغو تحریم‌های آمریکا علیه سوریه توسط ترامپ ابراز تردید کرده است و بیم آن دارد که قدرت‌یابی بیش از حد دولت جدید بدون نظارت منطقه‌ای، به چالش‌های جدید امنیتی منجر شود.
واکنش اسرائیل: احتیاط آمیخته با فرصت‌طلبی
اسرائیل که در دوران حکومت اسد، به‌ویژه با استقرار نیروهای ایرانی و حزب‌الله در مرزهای شمالی خود احساس تهدید جدی می‌کرد، اکنون در برابر موقعیتی پیچیده قرار دارد. از یک‌سو، سقوط رژیم هم‌پیمان تهران در دمشق را پیروزی استراتژیک می‌بیند، و از سوی دیگر، نسبت به رهبران جدید – به‌ویژه شخص احمد الشرع که سابقه ارتباط با جریان‌های جهادی داشته – احتیاط نشان می‌دهد.
با این حال، به گفته منابع اسرائیلی، مقامات امنیتی اورشلیم در حال ارزیابی این سناریو هستند که “فرصتی بی‌سابقه برای خروج کامل سوریه از محور مقاومت” فراهم شده است.
اسرائیل در سال‌های گذشته بارها مواضع نظامی در داخل سوریه را هدف حمله قرار داده است، به‌ویژه اهدافی را که به رژیم سابق و نیروهای وابسته به ایران مربوط بوده‌اند. پس از تغییر رژیم در دمشق، عملیات نظامی اسرائیل کاهش نیافته و نیروهای این کشور همچنان در مرز بلندی‌های جولان حضور فعال دارند. به نظر می‌رسد بخشی از این مذاکرات بر پایه تلاش برای کاهش این تنش‌ها و رسیدن به یک سازوکار امنیتی جدید است.
میانجی‌گری ترکیه و پیشنهاد تقسیم مناطق نفوذ
در این مسیر، ترکیه نقش پررنگی دارد. طبق گزارش‌ها، آنکارا پیشنهاد داده است که مناطق نفوذ در سوریه میان ترکیه (شمال سوریه) و اسرائیل (جنوب سوریه) تقسیم شود، تا از برخورد و تنش جلوگیری شود. هدف این طرح، مدیریت مرحله گذار و هم‌سویی با منافع مشترک در مهار گروه‌های وابسته به ایران و کنترل تنش‌های قومی و مذهبی است.
رسانه‌های اسرائیلی می‌گویند تل‌آویو با این پیشنهاد موافقت نکرده، اما در حال بررسی زمینه‌های همکاری امنیتی تاکتیکی با ترکیه است.
یکی از شرایط کلیدی در روند عادی‌سازی روابط، مهار آن بخش از نیروهای سوری است که به طروق مختلف با جمهوری اسلامی و نیروهای نیابتی آن ارتباط دارند. این مسئله به‌ویژه برای اسرائیل و ایالات متحده اهمیت دارد.
آمریکا که در سال‌های اخیر دمشق را به‌شدت تحریم کرده بود، اکنون در حال بررسی کاهش این فشارها در صورت انجام اصلاحات اساسی از سوی دمشق است. اما بنا به گزارش آسوشیتدپرس، اسرائیل از ترامپ خواسته است که تحریم‌ها لغو نشوند تا فشارها بر دمشق حفظ شود.
فصل تازه‌ای در تاریخ خاورمیانه؟
با وجود تکذیب‌های رسمی از سوی ارتش اسرائیل، نشانه‌های فراوانی از وجود مذاکرات، چه مستقیم و چه غیرمستقیم، میان سوریه و اسرائیل وجود دارد. اگرچه هنوز برای پیش‌بینی نتیجه این تحرکات زود است، اما تحولات اخیر می‌تواند نویدبخش فصلی تازه در روابط یکی از قدیمی‌ترین پرونده‌های خصومت در خاورمیانه باشد.
پس از بیش از یک دهه جنگ داخلی، بی‌ثباتی، حضور قدرت‌های خارجی و بازی‌های نیابتی، به نظر می‌رسد سوریه در حال ورود به مرحله‌ای تازه از بازتعریف جایگاه منطقه‌ای خود است. سقوط رژیم بشار اسد و روی کار آمدن رهبرانی که به دنبال فاصله گرفتن از تهران و نزدیکی به محور غربی-عبری-عربی هستند، می‌تواند زمینه‌ساز توافق‌هایی شود که تا همین چند ماه پیش غیرقابل تصور بودند.
در این میان، نقش‌آفرینی هم‌زمان ایالات متحده، ترکیه، اسرائیل و کشورهای خلیج فارس در شکل‌دهی به آینده سوریه، نشان می‌دهد که آنچه در باکو رخ داده، شاید نخستین گام در مسیر پرپیچ‌وخم عادی‌سازی روابط با دمشق باشد – مسیری که همچنان با ابهام، تردید و چالش‌های ژئوپلیتیکی عمیق همراه است.
