اردیبهشت ماه، از کرانه های خزر تا بجنورد و تورکمنستان، ماه یادبود و بزرگداشت مختومقلی است. در این ماه در همه شهرهای تورکمن نشین، انجمن های مدنی مراسم ادبی، فرهنگی و هنری برگزار می کنند.
مختومقلی فراغی، شاعر، فیلسوف و ادیب بزرگ در سال ۱۷۲۴ در ترکمن صحرا بدنیا آمد. پدر او دولت محمد آزادی از عصر خود بود. کتاب «وعظ آزاد» از آثار کلاسیک تورکمن بشمار میرود.
با قتل نادرشاه در سال ۱۷۴۷ سیستم حکومتی او از هم پاشید. جانشینان نادر در مشهد در محاصره مدعیان تاج و تخت قرار گرفتند. احمدخان درانی، از سرداران نادرشاه، که خود را در افغانستان احمدشاه نامیده بود، محمدحسن خان قاجار در مازندران و گیلان و کریم خان زند از مدعیان تصاحب تاج و تخت نادری بودند. اوضاع فلاکت بار سیاسی و اجتماعی پدید آمده بود.
این منازعات تاثیر مستقیمی بر زندگی سیاسی و اجتماعی تورکمن دارد. هر کدام از آنها، با توجه به سطوح روابطشان با ترکمن ها سعی در جلب حمایت نیروهای مسلح تورکمنها را دارند. در این شرایط مختومقلی به عنوان یک کنشگر سیاسی، اجتماعی است که بقول آقای عنصری، محقق تورکمن، «درجایگاه انسان جمعی تورکمن، حامل حافظه قومی تورکمن و منادی آن» است. این یعنی جایگاه مناسب در آمال ها و آرزوهای تورکمن ها، مختومقلی به اتحاد میان تورکمن ها و وجود یک رهبری سیاسی اعتقاد داشت.
اشعار مختومقلی در این سالها با این حوادث اتفاق میافتد. آغا محمدخان قاجار نیز با حمایت نظامی تورکمن ها در سال ۱۷۸۵ میلادی تهران را فتح و سلطنت خود را تثبیت کرد. اما او نیز به بهانه قتل حاکم مرو، که از قاجارها بود، به تورکمن ها هجوم آورد و از کله های کشته شدگان مناره ساخت.
اشعار مختومقلی بعدها جنبه عرفانی دارد. از رویاهایش میسراید و در میان تورکمن ها جنبه قدسی نیز میتواند داشته باشد. وامبری محقق مجاری در سال ۱۸۶۳ میلادی در سفرش به آسیای میانه در ۱ هموطنانش مقام او را تا الوهیت بالا برده اند. او تورکمنی بود اهل گوگلان که مقام قدوسی داشته و به وی لقب داده اند. مختومقلی ایشان خطاب کرده «نه»همه تورک زبانان مختومقلی را به خود میدانند. چنگیز آیتماتوف و ناظم حکمت او را استاد خود خوانده ستایند.
برخی در ایران تحت تاثیر سیاست های حاکمیت جمهوری اسلامی در جهت جدایی و ایجاد دیواری فرهنگی مابین تورکمنهای ایران و تورکمنستان هستند. آنها را می سازند مختومقلی را فقط متعلق به تورکمن های ایران بدانند که تورکمنستان در جهت مصادره آن است. مختومقلی خارج از مرزهای سیاسی متعلق به همه تورکمن ها است. و این چنین است که امسال در ایران ۲۹۲مین ودر تورکمنستان و افغانستان ۳۰۱مین سالگرد مختومقلی برگزار میشود.آقای آنادردری عنصری، محقق برجسته مختومقلی در ایران در کتاب «دو چهره مختومقلی» با بررسی اشعار مختومقلیرو وقایع تاریخی آن دوران است که تولد مختومقلی در سال ۱۷۲۴میلادی است.دکتر وف مختومقلی را در سال ۱۸۰۷ میلادی می دانم. آرامگاه او در آق توقای در جنب مزار پدرش قرار دارد.بزرگترین مراسم مردمی در آخرین جمعه اردیبهشت ماه هر سال در جنب مزار مختومقلی با حصور همه انجمن های ادبی و فرهنگی از تورکمن صحرا و خراسان و همه دوستداران مختومقلی با شعرخوانی، دوتار و آواز می شود.مراسم بزرگداشت نمادی از هویت ملی و فرهنگی تورکمنها شده است.
تورکمن های دمکرات ایران – ۲۲ اردیبهشت ۱۴۰۴