آیا کردها در آستانه یک نقطه عطف سیاسی قرار دارند؟

در این تحلیل که به قلم ماشوق کُرت، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه رویال هالووی لندن، و بلال عطا آکتاش، تحلیل‌گر سیاسی و هماهنگ‌کننده پیشین نسخه کردی لوموند دیپلماتیک در نشریه «فارن پالیسی» نگاشته شده، نویسندگان به بررسی نقطه عطف احتمالی در سیاست کردها در خاورمیانه می‌پردازند. مقاله بر مبنای تحولات تازه‌ای در ترکیه و سوریه تنظیم شده و نشان می‌دهد که کردها دیگر یک بازیگر حاشیه‌ای نیستند، بلکه در حال تبدیل شدن به نیرویی تعیین‌کننده در مناسبات منطقه‌ای‌اند. این تحلیل با نگاه به ریشه‌های تاریخی، تنش‌های قومی، فراز و نشیب‌های مذاکرات و پیامدهای ژئوپلیتیک اخیر، تصویری چندلایه از وضعیت کنونی و چشم‌انداز آینده مسئله کردها ترسیم می‌کند.

در ۲۷ فوریه، عبدالله اوجالان، رهبر زندانی حزب کارگران کردستان ترکیه (پ‌ک‌ک)، از این گروه و شاخه‌های مسلح آن خواست تا سلاح‌های خود را زمین بگذارند و منحل شوند. پ‌ک‌ک نیز با اعلام آتش‌بس یک‌جانبه و درخواست تضمین‌های امنیتی از دولت ترکیه برای انحلال، به این فراخوان پاسخ مثبت داد.

اوجالان مشخص نکرد که آیا این فراخوان شامل نیروهای هم‌راستای ایدئولوژیک پ‌ک‌ک در سوریه نیز می‌شود یا نه – یعنی نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) که از حمایت آمریکا برخوردارند و بخش‌هایی از شمال و شمال‌شرقی سوریه را کنترل می‌کنند.

اما تنها چند روز بعد، در ۱۰ مارس، مظلوم عبدی، فرمانده SDF، توافقی با احمد الشراء، رئیس‌جمهور موقت سوریه امضا کرد. دو طرف بر سر هشت اصل اساسی به توافق رسیدند که هدف آن، تضمین حقوق قانونی کردهای سوریه و ادغام SDF در ساختار دولت جدید تا پایان سال است.

این دو تحول می‌توانند نقطه عطفی در استراتژی سیاسی و نظامی کردها در منطقه باشند. اگر پ‌ک‌ک به‌سوی انحلال برود و SDF به‌سوی ادغام سیاسی گام بردارد، نحوه پاسخ دادن به مسئله کردها در یک کشور، مستقیماً بر چگونگی حل آن در سایر کشورها تأثیر خواهد گذاشت.

در ترکیه، کردها حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند، اما از زمان تأسیس جمهوری در سال ۱۹۲۳ با سرکوب فرهنگی و سیاسی روبه‌رو بوده‌اند.

نبرد مسلحانه میان پ‌ک‌ک و دولت ترکیه بیش از چهار دهه به طول انجامیده، بیش از ۴۰ هزار قربانی گرفته و میلیون‌ها نفر را آواره کرده است. در این مدت، بسیاری از حقوق سیاسی و فرهنگی کردها به‌دلیل ارتباطشان با پ‌ک‌ک یا برچسب تروریستی سرکوب شده‌اند. حتی احزاب کردی که مستقل از پ‌ک‌ک هستند، مانند حزب دموکراتیک خلق‌ها، نیز هدف فشار قرار گرفته‌اند.

اکنون نشانه‌هایی از عبور به یک فرآیند صلح دموکراتیک و غیرنظامی دیده می‌شود. از آنجایی که پ‌ک‌ک در اتحادیه اروپا، بریتانیا و ایالات متحده به‌عنوان یک سازمان تروریستی شناخته شده، انحلال آن می‌تواند زمینه‌ساز تجدید نظر در این طبقه‌بندی باشد.

با این حال، جزئیات مربوط به وضعیت اوجالان و نقشه راه خلع سلاح هنوز نامشخص است. بنا بر اظهارات سخنگوی برابری و دموکراسی خلق ها، این تصمیم حاصل مذاکراتی یک‌ساله میان اوجالان و مقامات ترکیه بوده که با تبادل نامه میان رهبران پ‌ک‌ک، SDF و اوجالان همراه بوده است.

اما برخلاف مذاکرات پیشین، این بار صحبت از خلع سلاح فوری است بدون ضمانت قانونی، بدون میانجی‌گری خارجی، و بدون مسیر مشخصی برای آشتی سیاسی.

جامعه کرد نسبت به مذاکرات با دولت ترکیه با بدبینی برخورد می‌کند، اما فراخوان اوجالان را می‌توان گامی به‌سوی صلح دانست. یکی از نتایج احتمالی این روند، صدور عفو گسترده برای هزاران زندانی سیاسی کرد، از جمله صلاح‌الدین دمیرتاش، رهبر سابق حزب دموکراتیک خلق‌هاست.

با این حال، دستگیری اخیر اکرم امام‌اوغلو، شهردار استانبول و رهبر مخالفان، مذاکرات را تحت تأثیر قرار داده و توجه افکار عمومی را از موضوع کردها دور کرده است.

در همین حین، سوریه نیز شاهد تحولاتی مهم بوده است. پس از سقوط بشار اسد در دسامبر گذشته، ترکیه با دولت جدید سوریه، به ریاست الشراع، همکاری نزدیکی آغاز کرد. برخی معتقدند ترکیه نقش کلیدی در سقوط اسد داشته و دونالد ترامپ نیز گفته که اردوغان «سوریه را از طریق نیابتی‌ها تصاحب کرده است.»

توافق میان SDF و الشراع می‌تواند کردهای سوریه را از بازیگران حاشیه‌ای به شرکای کلیدی در بازسازی کشور پس از جنگ تبدیل کند – مشابه نقشی که کردهای عراق پس از سقوط صدام حسین ایفا کردند.

اما همچنان تردیدهایی وجود دارد. در اواسط مارس، نیروهای وابسته به الشراع بیش از ۱۰۰۰ نفر را در لاذقیه قتل‌عام کردند. قانون اساسی موقت امضا شده در ۱۳ مارس نیز توسط جوامع علوی، دروزی و کردی رد شده است.

تا زمانی که چارچوب حقوقی معتبر و قابل اجرای برای محافظت از اقلیت‌ها وجود نداشته باشد، SDF احتمالاً مسلح باقی خواهد ماند.

زخم‌های به‌جامانده از جنایات داعش نیز هنوز برای کردهای سوریه تازه است. تخمین زده می‌شود بین سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۷ هزاران کرد در شمال‌شرق سوریه به دست این گروه کشته شده باشند.

مظلوم عبدی و الشراع وعده داده‌اند که به مبارزه با داعش ادامه دهند، اما سرنوشت بیش از ۴۰ هزار زندانی عضو داعش و خانواده‌هایشان که در بازداشتگاه‌های تحت کنترل SDF هستند، همچنان مبهم است.

الشراع اعلام آمادگی کرده تا مسئولیت این مراکز را بر عهده بگیرد، اما سابقه او به‌عنوان یک شبه‌نظامی جهادی باعث نگرانی‌های امنیتی جدی شده است.

در سوریه، ایالات متحده ممکن است با چالش‌های چندجانبه‌ای مواجه شود. اسرائیل بخش‌هایی از جنوب سوریه را اشغال کرده و به‌طور منظم پایگاه‌های نظامی سوریه را هدف حملات هوایی قرار می‌دهد. بر اساس گزارش رویترز، اسرائیل خواستار حفظ ضعف و تمرکززدایی در سوریه است، حتی با وجود اینکه شراع گفته که به‌دنبال جنگ با اسرائیل نیست.

ترکیه نیز بر خلع سلاح کامل SDF و ادغام آن در ساختار دولت سوریه پافشاری می‌کند. ترامپ، که روابط نزدیکی با اردوغان و نتانیاهو دارد، گفته ممکن است میان دو طرف میانجی‌گری کند.

واضح است که مسئله کردها در سوریه با پ‌ک‌ک در ترکیه قابل مقایسه نیست. در حالی که ترکیه ظرفیت نظامی پ‌ک‌ک را تا حد زیادی تضعیف کرده، SDF بزرگ‌ترین نیروی مسلح در سوریه است و در هر توافق سیاسی یا امنیتی نقشی غیرقابل انکار خواهد داشت.

ادغام SDF در ساختار دولت سوریه می‌تواند الگویی برای بهبود حقوق کردها در ترکیه نیز باشد. چرا که این ادغام مستلزم به‌رسمیت‌شناختن هویت کردی است – چیزی که ترکیه همواره در برابر آن مقاومت کرده است.

مجموعه تحولات اخیر نشان می‌دهد که کردها دیگر یک نیروی منزوی در منطقه نیستند. آن‌ها در دو دهه گذشته موفق به ایجاد ائتلاف‌های استراتژیک در فراتر از مرزها شده‌اند و اکنون توان چانه‌زنی بیشتری دارند.

فراخوان اوجالان نقطه آغازی است برای یک بازآرایی ژئوپلیتیک مهم – مسیری که نتیجه نهایی آن به مهارت همه بازیگران، از جمله کردها، در هدایت تحولات پیش‌رو بستگی دارد.

برگردان برای اخبار روز: حمید پارسا