نوروز از نگاهی دیگر – سهراب مبشری

موضوع این نوشته، نوروز از نگاهی دیگر است. نگارنده نیز مانند ده ها میلیون انسان دیگر، با آنچه شهیار قنبری با واژگانی زیبا به تصویر کشیده، اسفندیار منفردزاده بر آن آهنگی دلنشین ساخته و فرهاد فقید با صدایش جاودانه کرده، بزرگ شده است. بوی عیدی، در تمام طول زندگی، با ما ده ها میلیون انسان می ماند. نگاه غالب ما به نوروز، تحت تاثیر همان بوی عید است که با آن بزرگ شده ایم. هر نوروز، هزاران انسان با ذوق و هنرمند، این رایحه دل انگیز را با کلام و موسیقی و تصاویر و رقص خود در مشام ما زنده می کنند. نگارنده، بضاعت هنری چندانی ندارد که بر کنسرت ده ها میلیونی نوروز بیافزاید. پس با خود گفت شاید نوروز از نگاهی دیگر نیز برای برخی جذاب باشد.

ویژگی حوزه فرهنگی نوروز

برای نگارنده، شاید هیچ چیز بیگانه تر از تعصب ملی و قومی نیست. اما دل چرکین بودن از ناسیونالیسم و نژادپرستی، منافاتی با پاسداشت میراث فرهنگی ندارد. میراث فرهنگی نوروز، به دلایلی که برخی از آنها در این نوشته می آید، ثروتی بزرگ است که حفظ آن به سعی اش می ارزد.

ویژگی نوروز هیچ ربطی به ویژگی یا برتری قومی و نژادی ندارد، بلکه حاصل شرایط خاص اقلیمی و تاریخی است.

در فلات ایران، چهار فصل از هم متمایز است. این امر برای همه سطح کره زمین صدق نمی کند. کسی که مثلا در اروپا، مناطق مختلف قاره آمریکا، مناطق حاره یا بسیاری از دیگر بخشهای کره زمین زیسته است، می داند تشخیص این که اکنون بهار است یا تابستان یا پاییز یا زمستان، دشوار است. اما در فلات ایران این چهار فصل، در طول هزاران سال کاملا متمایز بوده اند. متاسفانه تغییرات اقلیمی ممکن است در بسیاری از نقاط ایران چهار فصل را بر هم زند یا بر هم زده باشد. اما در صدها هزار کیلومتر مربع از ایران کنونی، هنوز چهار فصل را داریم.

متمایز بودن چهار فصل، منحصر به فلات ایران نیست. تشخیص آسان چهار فصل، با موقعیت جغرافیایی ایران در گذرگاه کوچ انسان اولیه از زادگاهش آفریقا به بخش اعظم خشکی روی زمین یعنی آسیا تلفیق شد. شاید فلات ایران یکی از نخستین مناطقی بوده که در آن بشر از شکار و میوه چینی در طبیعت به کشاورزی و سکنی گزیدن روی آورده است. به علت مناسب بودن شرایط اقلیمی برای کشاورزی، انسانها در مقاطع تاریخی مختلف در حال عبور از فلات ایران، در این سرزمین ماندگار شده اند. نوروز، بازتاب فرهنگی این ویژگی است. انسانهای ماندگار شده در ایران، برای کشاورزی نیاز داشتند که بدانند کی باید شخم بزنند و بذر بیافشانند. بدین منظور باید به آسمان، یعنی خورشید و ستارگان می نگریستند. در این میان، یک ویژگی دیگر هم به کمک آنها آمده است: صاف بودن آسمان که علم نجوم را در ایران آسان کرده است. پس منجمینی پدید آمده اند که به مردم می گفتند کی زمستان تمام شده و می توان با خیال آسوده از امکان بازگشت یخبندان، بذر کاشت. و از آنجا که زمستان در ایران نیز مانند بسیاری دیگر از مناطق دیگر، سخت ترین فصل و زمان ارتزاق از ذخیره های رو به اتمام بود، انسانها بی صبرانه منتظر پایان این ماه های سخت بودند. نوروز، جشن به سر رسیدن این انتظار سخت است.

ویژگی تقویم ایرانی

حوزه فرهنگی نوروز از ایران کنونی بزرگتر است. اما متاسفانه تقویم ایرانی به مثابه یک دستاورد بزرگ علمی و فرهنگی، در سراسر حوزه فرهنگی نوروز به قدر کافی شناخته نیست. این ناشناس ماندن، هم ابعاد جغرافیایی دارد و هم در جمعیتی که نوروز را جشن می گیرد صدق می کند.

بسیاری از ایرانیان از خود می پرسند چرا روز تولد من که مثلا اول فروردین است، گاه بیستم و گاه بیست و یک مارس است. در یک کلام، علت این عدم تطابق، غیر علمی بودن تقویم گرگوریانی، یعنی تقویم رسمی اکثر کشورها، در قیاس با تقویم ایرانی است.

در فلات ایران از صدها سال پیش این دانش وجود داشت که طول سال، یعنی زمان یک دور گردش کامل زمین به دور خورشید، یک تعداد صحیح از روز، یعنی زمان یک دور گردش کامل زمین به دور خود نیست. ایرانیان، اگر هم واقف به آرایش سیاره ها در منظومه شمسی نبوده اند، تاثیر حرکت وضعی زمین یعنی روز و شب و تاثیر حرکت انتقالی آن یعنی چهار فصل را می دیده اند و در آن دقت می کرده اند، چرا که برای زندگی اهمیت داشته است. پس هر چه می گذشته، بر دقت تقویم خود می افزودند. این تکمیل و دقیق تر کردن تقویم از هزاران سال پیش آغاز شده و تا عصر حاضر تداوم یافته است. حاصل آن، تقویم کنونی ایرانی است. این تقویم، از نظر من، که با هر گونه تعصب ملی و نژادپرستی بیگانه ام، علمی ترین تقویمی است که می شناسم. برای اینکه این گزاره، در سطح ادعا نماند، می کوشم در ذیل آن را مستدل کنم.

راه حل ها برای تقویم خورشیدی

در بالا، هم به ناصحیح بودن نسبت سال به روز و هم به تقویم گرگوریانی غالب در جهان امروز اشاره کردم. منظورم از ناصحیح بودن، این است که شمار روزهای سال، یک عدد صحیح به معنای ریاضی عدید صحیح نیست، یعنی کسر دارد. هر سال تقریبا برابر است با ۳۶۵ روز و ۵ ساعت و چهل و هشت دقیقه و چهل و شش ثانیه. این تقریب را می توان بیشتر کرد و مثلا گفت هر سال ۳۶۵ روز است. پس می شود تقویمی درست کرد بر اساس سالی ۳۶۵ روز. اما انسان صدها سال پیش کشف کرد که چنین تقویمی در طول زمان دقت خود را از دست می دهد، به گونه ای که آغاز سال به تدریج از اول بهار عقب می رود و به زمستان می افتد. در حوزه های جغرافیایی مختلف، مستقل از هم به این امر پی برده اند. تحول این شناخت در حوزه جغرافیایی اروپا را خلاصه می کنم:

می دانیم تاریخ اروپا فراز و نشیب تمدنی داشته است. در اروپای باستان، یونانی ها سرآمد دانش بوده اند و سپس رومی ها، از دانش یونانی ها بهره گرفته و امپراتوری خود را ساخته اند. چند ده سال پیش از میلاد مسیح، رومی ها تقویمی را رسمی کردند که نام آن به ژولیوس سزار بر می گردد و به تقویم ژولیانی معروف است. این تقویم پس از تسلط مسیحیت و پاپ ها بر اروپا هم باقی ماند. در اولین انشعاب بزرگ مسیحیت به روم غربی یا همان کاتولیک های کنونی و روم شرقی یعنی ارتدکس های کنونی، هر دو بخش تقویم ژولیانی را حفظ کردند. تقویم ژولیانی تا پایان تزاریسم روسیه یعنی بزرگترین قلمرو ارتدکس، در این کشور باقی ماند. به همین علت، انقلاب نوامبر ۱۹۱۷ در روسیه به انقلاب اکتبر معروف شد.

اروپای غربی و مرکزی پس از فروپاشی امپراتوری روم به زیر سلطه کلیسای کاتولیک رفت که برای حفظ موقعیت مذهبی خود، حدود هزار سال، مانع توسعه علوم شد. همزمان، حوزه فرهنگی ایجاد شده پس از اسلام که به تدریج قلمرو وسیعی از شمال آفریقا گرفته تا شبه قاره هند را در بر گرفت، به کانون پیشرفت علوم تبدیل شد. ایرانیان در این پیشرفت سهم داشتند و تقویم معروف به جلالی در همین دوره در ایران تدوین شد. حوزه فرهنگی عربی – اسلامی – ایرانی که شاید نامی نادقیق باشد، بر خلاف اروپای زیر سلطه پاپ ها، بسیار پلورال و متنوع بود. در این حوزه، دو تقویم شمسی و قمری به وجود آمد. به ریشه های اولی که همان اقتصاد کشاورزی است، در بالا اشاره کردم. ریشه تقویم قمری، اقتصاد تجاری اعراب است. اعراب از پیش از اسلام، به تجارت و حرکت کاروانها مشغول بوده اند. بسیاری سفرها در مناطق خشک و گرمسیر به اجبار در شب بوده است تا آب کمتری مصرف شود. پس باید می دانستند کی ماه به محاق می رود و سفر سخت است و کی ماه ظاهر می شود و مسیر را روشن می کند. تقویم قمری این گونه ایجاد شد. گردش ماه دور زمین در سال شمسی بیش از دوازده بار روی می دهد، اما نه دقیقا دوازده بار. علت کوتاه تر بودن سال قمری از سال شمسی همین است که البته موضوع این سخن نیست.

در دوران شکوفایی علمی غرب آسیا، اروپا در جهل و عقب ماندگی بود که کلیسای کاتولیک آن را به ابزار مهم سلطه خود تبدیل کرد. از منظر منافع خود، موفق هم بود. سلطه بلامنازع پاپ ها بر اروپای غربی و مرکزی بیش از هزار سال دوام آورد، طول مدتی که کمتر امپراتوری در تاریخ بدان رسیده است. هر از چندی مسیحیان در جنگهای صلیبی با تمدن برتر آن زمان در غرب آسیا تماس داشتند و چیزهایی هم از آن می آموختند، مانند ریاضی. اما جهل و عقب ماندگی اروپایی ها تا زمانی ادامه یافت که اروپایی ها در همان قاره سرد خود مانده بودند. دو عامل مرتبط با هم به این دوره پایان داد: انباشت سرمایه تجاری و پیشرفت کشتی رانی. به خصوص برای دومی، اروپایی ها به تقویم دقیق تری نیاز داشتند. در قرن شانزدهم، کلیسای کاتولیک که به تدریج ناچار می شد خود را با الزامات اقتصادی تطبیق دهد، رفرمی در تقویم انجام داد که نام آن به پاپ گرگوری سیزدهم بر می گردد. حاصل آن، تقویم گرگوریانی است که اصول اساسی آن هنوز پابرجاست و تقویم غالب جهان امروز است.

راه حل تقویم فعلی اروپایی برای تطبیق روز و سال، افزودن یک روز به تقویم در هر چهار سال یک بار است. اگر سال خورشیدی، دقیقا ۳۶۵ روز و شش ساعت بود، این تقویم دقت خود را حفظ می کرد. اما چنین نیست. همان گونه که در بالا آمد، هر سال تقریبا ۳۶۵ روز و پنج ساعت و پنجاه دقیقه است. یعنی اگر بدون استثنا هر چهار سال یک بار را ۳۶۶ روزه کنیم، کریسمس پس از مدتی به بهار و بعد تابستان می افتد. پس باید هر صد سال یک بار، سال را کبیسه نکنیم. اما این هم کافی نیست. اگر در هر صد سال، ۲۴ سال کبیسه بگذاریم، نسبت به طول نجومی سال کم می آوریم. پس باید هر چهار صد سال یک بار استثنا در استثنا بگذاریم و سال کبیسه داشته باشیم. و بعد استثناهای دیگر که لازم نیست در اینجا آن را ادامه دهیم.

راه حل ایرانی

راه حل ایرانی تکمیل یافته در طول قرنها، جالب تر است. راه حل، این است که ببینیم لحظه آغاز بهار چه ساعتی است. اگر بخش بزرگتر روز، قبل از تحویل سال باشد، آن روز متعلق به سال کهنه است، مستقل از اینکه ۲۹ اسفند باشد یا تقریبا هر چهار سال یک بار سی اسفند. اما اگر بخش بزرگتر روز، بعد از تحویل سال باشد، آن روز اول فروردین است.

البته این قرارداد، با این مشکل مواجه می شود که آغاز روز اول سال را بر اساس چه افقی بگذاریم. ایرانی ها چون در تقویم خود شریکی نداشته اند، افق ایران را ملاک گرفته اند. اگر تقویم ایرانی، جهانی بود، می شد روی افق دیگری توافق کرد و مثلا برای این که دعوا نشود یک نصف النهار کاملا دریایی در اقیانوس آرام را ملاک گرفت که محل سکونت کسی نباشد. اما فعلا که کسی با ما شریک نیست افق تهران خودمان را ملاک می گیریم.

ممکن است شما میانه چندانی با ریاضی و نجوم نداشته باشید. اما برای کسی که به تاریخ ریاضی و نجوم توجه می کند تقویم ایرانی و دقت آن حتما جالب است.

نوروز خواهد ماند

در بالا به تغییرات اقلیمی اشاره کردم که متاسفانه به کشاورزی ایران لطمه وارد آورده و در بخشهای فزاینده ای از ایران چهار فصل را به هم می زند. اما مستقل از اینکه آینده اقلیمی ایران در ده ها و قرنهای پیش رو چگونه باشد، نوروز به عنوان یک میراث فرهنگی خواهد ماند. خوشبختانه اگر هم تقویم برترمان را فقط خودمان می شناسیم، نوروز را با سرزمینهای دیگری شریکیم. از شبه قاره هند و افغانستان و تاجیکستان گرفته تا کردستان، حوزه فرهنگی نوروز است. پس بگذارید آرزو کنیم در سراسر این حوزه، دوستی و همکاری اولویت یابد و همان گونه که قرنها چنین بوده، این حوزه و فرهنگهای همسایه اش، به ویژه تمدن شبه قاره هند و تمدن عربی و حوزه فرهنگی ترک زبان، به یکدیگر غنا بخشند. پس در پایان سخن، می رسم به الزامات زندگی مردم در منطقه ای به وسعت غرب و جنوب و مرکز آسیا، حیاتی که به نسبت گسترش همکاری و همزیستی مسالمت آمیز بین کشورهای آن، مطبوع تر و انسانی تر و زیباتر خواهد شد. این منطقه همه چیز دارد، همه چیزهایی که مردم آن برای زندگی لازم دارند. چیزهایی مهمتر از آیفون و هوش مصنوعی. کافی است روی یک رشته قواعد توافق کنند: جنگ نکنیم، همکاری کنیم، از آسودگی و پیشرفت یکدیگر استقبال کنیم.

اینها خیال بافی نیست. لازم نیست جهان کن فیکون شود تا منطقه ای که ایران در آن قرار دارد، به جای بهتری برای زندگی تبدیل شود. این هم توهم پراکنی نیست. می دانیم طبقات و قدرتهای حاکم از جنگ و دشمنی ملتها بهره می گیرند، اما حکام، قدرت مطلق ندارند. مجبورند خواست و اراده مردم را هم در نظر بگیرند. می دانیم که امپریالیسم، وجود دارد و بر خلاف ادعای طرفدارانش، یک توهم گسترده از سوی چپها نیست. اما امپریالیسم هم قادر مطلق نیست. همه امپراتوری ها و از جمله امپریالیسم مدرن، محکومند به فنا. در این روزها، شاید برای بسیاری از مردم غرب آسیا و به ویژه فلسطینی ها و یمنی ها، باورش دشوار باشد که ماشین های جنگی جهنمی روزی در باتلاق گرفتار می شوند و شکست می خورند. شاید نزد بخشی از مردم ایران، این تصور که راه دیگری نیز به جز دخیل بستن به امامزاده های تا دندان مسلح وطنی و خارجی، برای آسودگی و رفاه بیشتر وجود دارد، دشوار باشد. مهم نیست کی گفته است، اما خوب گفته است: اگر یکی رویایی داشته باشد، رویاست. اما اگر بسیاری رویایی مشترک داشته باشند، این دیگر آغاز یک واقعیت جدید است.