سرمایه‌داری فضیلت؛ شکل های سرمایه: ادغام زیست محیطی در بازار- برگردان: شروین احمدی

سرمایه‌داری «اخلاقی» ؟ تضاد درونی چنین عبارتی گویای تمایل نظم اقتصادی مسلط برای ادغام مسائل زیست محیطی در قالب بازار، هم برای مشروعیت بخشیدن به خویش و هم برای گسترش تجارت است. در نگاه کیمیاگران بازار، فاجعه اجتماعی و زیست محیطی کنونی به یک «فرصت» تجاری تبدیل شده است.

در مارس ۲۰۰۴، پنجمین نشست ChangeNow، «بزرگترین رویداد راه حل برای سیاره» برگزار شد. با خرید بلیطی ۳۹۰ یورویی برای رفتن به گراند‌پاله در پاریس، هر بازدیدکننده – طبق گفته برگزارکننده ۳۵ هزار نفر – از زیر طاق گیاهانی عبور می کرد که روی آن نوشته شده بود « Welcome heroes of change » («قهرمانان تغییر خوش آمدید» ). چند متر جلوتر، یک جوان داوطلب با تی شرتی که شعار« « There is no planet («سیاره دیگری وجود ندارد») روی آن نوشته شده بود از بازدیدکننده دعوت می کرد تا در ساختاری از میسلیوم مستقر شود، ماده ای که «اسرارآمیز و زنده» توصیف می شود و اجازه می دهد «فضای زیر‌زمینی واقعی آینده را حس کنید». اثری هنری که شرکت شامپاین Ruinart حامی مالی آن بوده است.

خانم نینا حاجی خانیان، مدیر عامل برند مد پاتاگونیا(Patagonia)، در یکی از اولین سخنرانی‌های روز، با عنوان «تغییر شرکت‌ها از درون: از حکمرانی تا کنشگری کارکنان»، از همان ابتدا توضیح می‌دهد که شرکتش «امید می‌فروشد» و تلاش دارد که ما دیگر فقط یک نظاره گر ساده تغییرات آب و هوایی نباشیم. در طول دوازده دقیقه ، سه داستان کوتاه روایت می شود، از جمله مبارزه پیروزمندانه چند زن علیه پروژه سد هیدرولیکی که توسط یک شرکت آلوده‌کننده و بی‌وجدان درحال اجرا بوده است، شرکتی که فقط به دنبال «کالائی کردن طبیعت» و سود بردن از آن است.

سپس سخنرانانی که «الهام بخش» روسای شرکت های بزرگ فرانسوی مانند سباستین بازن (گروه Accor)، پیر کوپی (Vinci)، ژان فیلیپ کورتوا (مایکروسافت فرانسه)، بنوا بازن (Saint-Gobain) – و مدیران ارشد شرکت‌های حاضر در شاخص بورس CAC 40 (LVMH، BNP Paribas، Pernod Ricard، Sanofi, Axa …) – هستند به همراه کنشگران (Vandana Shiva) و هنرمندان محبوب موسیقی (Shaka Ponk) به صحنه آمدند تا پیام اساسی‌ای را انتقال دهندکه در طول روز طنین انداز بود: « مبارزه با نابرابری های اجتماعی و تأثیرات تغییرات آب و هوایی از طریق شرکت ها و کسانی که آن را تأمین مالی می کنند ممکن است».

در سرزمین «تک‌شاخ های اثرگذار»

چند صد غرفه و هزاران بازدیدکننده حاضر در آن روز، بستر بالقوه‌ای برای استخدام، پروژه‌های کارآفرینی و «فرصت‌های تجاری» را تشکیل می‌دادند که آماده افتادن در تله گروه‌های بزرگ و صندوق‌های سرمایه‌گذاری ایجاد شده‌ به این مناسبت بود. گروه برگزار کننده ChangeNow ، فرش قرمزی برای «سرمایه‌گذاران خطرپذیر»ی پهن کرده بود که مستقیماً حمایت مالی رویدادی را عهده دار شدند که « سه کارآفرین بسیج شده برای یک ماموریت » نام داشت. همه چیز به خوبی پیش‌بینی شده بود: نمایش های خصوصی، مجموعه های کنفرانس و میزهای گرد برای بزرگداشت ازکارآفرین‌ها، « afterwork » رزرو شده ، جلسات دوستیابی سریع با روسای شرکت ها. ChangeNow همچنین رویدادهای دیگری را مدیریت می کند، مانند مدارس تابستانی اقتصاد فردا یا World Living Soils Forum – «گردهمایی اختصاص داده شده به حفظ، سلامت و بازسازی خاک» که توسط موئت هنسی(Moët Hennessy) حمایت مالی می شود.

اربابان سرمایه ای که خود را کارآفرینان کنشگر یا سرمایه‌گذاران رزمنده‌ معرفی می‌کنند، اگرچه در واقع مومنین سرمایه‌داری هستند، اما گویا به «بیماران آزرده (۱)» آن تبدیل شده‌اند است، آنها ادعا می کنند که به بخش به اصطلاح «تاثیرگذار» سرمایه‌داری تعلق دارند. نامگذاری که تارنمای ChangeNow سخاوتمندانه از آن یاد می کند اگرچه هیچ تعریف حقوقی رسمی‌ای برای آن وجود ندارد. شرکت خدمات مالی و بانکداری Bpifrance ، این نوع بازیگراقتصادی را شرکتی معرفی می‌کند که «در مدل اقتصادی اش تأثیر گذاری اجتماعی و زیست‌محیطی مثبت برای جامعه وجود دارد». تعریفی که گویا در خدمت متمایز کردن آنها با بخش اقتصاد اجتماعی و همبستگی (ESS) است. اینها نه انجمن و نه بنیاد بلکه شرکت های محدود (SA) یا شرکت های سهامی ساده شده (SAS)ای هستند که مدل اقتصادی و مدیریت آنها در خدمت سهامداران است و در جستجوی داشتن موقعیت مسلط در بازار و همچنین فروش بالقوه سودآور سهام می‌باشند (۲).

از چندین سال پیش، شرکت‌هائی که نگران متهم شدن به مسئولیت‌شان در بحران‌های زیست‌محیطی و اجتماعی هستند، روش های ارتباطات، استراتژی بازاریابی و در برخی موارد بخشی از فعالیت‌های خود را بازبینی می‌کنند. ماده ۱۸۳۵ قانون مدنی که در ماه مه ۲۰۱۹ تصویب شد آنها را تشویق می‌کند تا برای خود یک «دلیل وجودی» تعریف کنند ، امری که به هیئت‌های مدیره اجازه می‌دهد « عشق انسان‌دوستانه»‌ای را که ناگهان گریبانگیر آن شده را ابراز کند (۳). شرکت اسلحه‌فروش داسو، بدین‌ترتیب ماموریت خود را «تصور نوآوری های پایدار، قادر به هماهنگ کردن تولیدات، طبیعت و زندگی» (۴) تعریف کرده است.

اما این ایمان شبه مذهبی آنها به خیرخواهی بشردوستانه در برابر تهدیدات اجتماعی و زیست محیطی ناچیز به نظر می رسند. حتی آژانس انتقال اکولوژیک (Ademe) تخمین می زند که عدم اقدام در مورد تأثیرات تغییرات آب و هوایی می تواند «۵ تا ۲۰ درصد تولید ناخالص داخلی جهانی را به همراه داشته باشد در مقایسه با ۱٪ برای اقدام در مورد آن (۵)». انجمن بانفوذ کارفرمایان( Mouvement Impact France ) که از سوی بانک BNP Paribas، گوگل، راه آهن فرانسه(SNCF) ، وزارت اقتصاد، بانک Caisse d’Epargne و گروه Adecco حمایت می‌شود، وضعیت را به خوبی در مانیفست خود خلاصه می کند « شرکت‌ها باید مسئولیت‌هایشان را برای اطمینان از آینده خود و کره زمین بر عهده بگیرند. توانایی جذب استعدادهای جوان، بازیابی اعتماد مصرف کننده، سرمایه گذاری در بازارهای جدید به این امر بستگی دارد». آقای پاسکال دمورگر، مدیر کل شرکت بیمه MAIF و رئیس انجمن فوق، بعنوان مثال داشتن یک «تاثیر مثبت» در جهت رفاه کارکنان خود را انتخاب کرده است. او که فارغ التحصیل مدرسه ملی علوم اداری(ENA) ، یعنی دانشگاهی است که کادر‌های اصلی دولتی را تربیت می کند، در گفتگو با مشاور منابع انسانی خود اخیراً ناگهان توانست ۱۵۰ میلیون یورو در هزینه های شرکت با «همسو کردن منافع کارکنان با منافع شرکت» صرفه جویی کند (۶). چگونه ؟ در طی یک سمینار، او از ۸۰۰ مدیر زیر دست خود خواست که دیگر نه روی اهداف عملیاتی گروه ، بلکه «فقط [روی] توسعه کارکنان [خود]» تمرکز کنند. رویکردی که در سه عنصر خلاصه شود: «به کارمندان توضیح دهید که به چه دلیل آنها مفید هستند»، «اطمینان»ی را که شرکت به آنها دارد برایشان تعریف کنید، و «روابط مبتنی بر نوعی مهربانی» را در شرکت پرورش دهید. چنین استراتژی ای، این شرکت را با ۳.۷ میلیون خودرو بیمه شده و ۴.۷ میلیارد یورو گردش مالی سالانه (در سال ۲۰۲۳) قادر می‌سازد تا در چند ماه میزان غیبت در کار را تا ۲۵ درصد کاهش دهد و به رکورد تاریخی «جذابیت برند» که از سال ۱۹۳۴ اندازه‌گیری شده است، دست یابد.

نشست «سنجش تأثیر» که در ۱۸ آوریل در پاریس برگزار شد، نمادی از تمایل شرکت‌ها برای تبدیل اقدامات با فضیلت خود به شاخص‌هایی است که بتواند توسط بازار و دولت ارزش‌گذاری شود. گابریل آتال، نخست وزیر سابق، بر روی صحنه ای متزین به شعار «سیستم را تغییر دهید» در سالن آمفی تئاتر مجلل شورای اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی (CESE) ظاهر شد و در بزرگداشت «تجارت تاثیرگذار» سخنرانی کرد. او حضور خود را با نیاز به «گسترش فرهنگ سنجش تأثیر» توجیه نمود و یادآوری کرد که مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها(CSR) یک «ضرورت برای جذب استعدادها و یک ضرورت برای جذب مشتریان» است. سپس رژه ای از وزرا، روسای شرکت‌های چندملیتی – از جمله کوکاکولا، رهبر جهانی آلودگی پلاستیکی -، دانشگاهیان و هنرمندان برروی صحنه آغاز شد ، که همگی به دعوت «اولین think-and-do tank اروپائی اختصاص داده شده به ابتکارات و اقتصاد با تأثیر مثبت» پاسخ داده بودند. Impact Tank به ابتکار گروه SOS (۷) سازماندهی شده و از طرف دانشگاه‌های تجاری معتبر مانند École supérieure des Sciences économique et commerce (Essec) یا Dauphine حمایت می‌شد. این سازمان برای «تغییر سیستم» روی ۱۳۵ شریکی حساب می کند که مصمم به پایان دادن به بی عدالتی و حفاظت از طبیعت هستند، مانند بانک JP Morgan، BNP Paribas، Airbus، AstraZeneca، Fnac Darty، Accenture، Orange، Veolia، Procter & Gamble. Hewlett-Packard ، Heineken و غیره

در طول بحثی با عنوان «تاثیر سیستمیک: برای تغییر کل اقتصاد»، جولیا فور، رئیس مشترک جنبش Impact France و یکی از بنیانگذاران یک برند پوشاک «اخلاقی»، از مداخله شدید به دلیل خطراتی که دنیای کسب و کار را تهدید می کند، دفاع کرد: «نیاز فوری به انجام کاری وجود دارد، تغییر قوانین بازی الزامی است و اگر آن را به اختیار انجام ندهیم، آن را به زور و اجبار انجام خواهیم داد. زیرا نابرابری های فزاینده زاینده شورش ها، ”جلیقه زردها“! و تغییرات آب و هوایی است که تشدید و باعث سیل می شود. فعلا هیچ تجارتی در شمال انجام نمی‌گیرد چون همه چیز زیر آب رفته است! »

تبدیل این ریسک‌ها به فرصت‌های جدید بازار ابتدا مستلزم تغییر دیدگاه است: دیگر نباید بر گردش مالی، سودآوری، قیمت سهام و چشم‌انداز رشد تمرکز کرد، بلکه شاخص‌هایی را در نظر گرفت که به‌اصطلاح «فرامالی» خوانده می‌شود. مفهوم «تک‌شاخ اثرگذار» پیشنهاد شده توسط Mouvement Impact France، شرکت مشاوره Boston Consulting Group (BCG) و Essec یک نمای کلی از این مدل جدید ارزش‌گذاری کسب و کار را ارائه می دهد.

در زبان حرفه‌ای کارآفرینان، یک ارزش‌گذاری مالی بیش از یک میلیارد یورو که در کمتر از یک دهه به دست آمده باشد، معادل یک «تک‌شاخ» است . در فرانسه بیست و نه «تک‌شاخ» وجود دارد، از جمله Lydia ، Doctolib و BlaBlaCar. در صورتی این «تک شاخ» ، «اثرگذار» تلقی می‌شود که ارزش خود را بر معیار «اجتناب از تحمیل هزینه‌هایی به جامعه» قرار دهد: محصولات یا خدمات تولیدی آن از تحمیل هزینه به دولت یا نهادهای محلی اجتناب می‌کند. مثال: استارت‌آپ May برنامه‌ای ارائه می‌کند که به سؤالات والدین درباره دوره بارداری پاسخ می‌دهد. ارزش آن چگونه محاسبه می‌شود ؟ اگر یک شاخص تاثیرگذاری («کاهش تعداد مراجعه به اورژانس و پزشک ») را با ضریب «رهایی از ترس» در بین کاربران و هزینه اجتناب شده (میزان مراجعه به اورژانس) ضرب کنیم، رقمی به دست می‌آید که می تواند معادل چند صد هزار یورو باشد و هزینه ای است که از آن اجتناب شده. برای به دست آوردن رتبه «تک‌شاخ تاثیر‌گذار» این رقم باید به ۵۰ میلیون یورو برسد.

از جیب مالیات دهندگان

جنبش Impact France مانند شاخص مالی بورس پاریس (CAC 40)، شاخص «Impact 40/120» خود را برای جلب توجه سرمایه‌گذاران به «۴۰ تک‌شاخ تأثیرگذار» و «۱۲۰‌ سرمایه‌گذاری آینده‌دار» راه‌اندازی کرد(۸). پس از ایجاد این طلایه‌دار سرمایه‌گذاری با گفتمانی اخلاقی و اجتماعی ، مرحله بعدپیوند آن با سیستم سنتی برای اهدای چهره‌ای «خیرخواهانه» و «مسئولانه» به سرمایه‌ بود. با همکاری اتحادیه اروپا و SAP ، غول نرم‌افزار جهانی ، جلسه‌ای با حمایت Buy Social Europe B2B در ۱۸ سپتامبر، با هدف « گرد هم آوردن استارت‌آپ‌های تاثیرگذار و گروه‌های بزرگ به‌منظور ایجاد روابط تجاری متقابل انجام شد» (۹). «سرمایه‌گذاری تاثیر‌گذار» اکنون مورد علاقه شدید سرمایه‌گذاران خطرپذیر می‌باشد ، بخشی که بیش از هر زمان دیگری در جستجوی چهره‌ای با فضیلت است.

اگرچه «سرمایه‌گذاری تاثیر‌گذار» تنها ۵ درصد از ۲۴.۷ میلیارد یورو سرمایه‌گذاری کل بازار سهام خصوصی فرانسه در سال ۲۰۲۳ بوده است (France Invest، ۲۰۲۳)، اما دارایی‌های این بخش به طور متوسط بین سال‌های ۲۰۱۷ و ۲۰۲۲ افزایش ۱۴۰ درصدی در سال را نشان می‌دهد (۱۰). در فرانسه حدود ۱۲۸ صندوق مالی تاثیرگذار وجود دارد که این رقم از سال ۲۰۲۱ دو برابر شده است. آنها دارایی‌های ۲۸.۴ میلیارد یورویی شرکت‌های چندملیتی (L’Oréal، Renault، Schneider، BNP Paribas، Engie، Axa، Amundi، Rothschild & Co) و همچنین صندوق‌های سرمایه‌گذاری سنتی و تخصصی، مانند Mirova را جذب کرده و مدیریت می‌کنند (۱۱).

وینسنت هیمر، محقق، طی یک بررسی میدانی، فعالیت ۸۱ شرکت تاثیرگذار را در یکی از این صندوق‌ها بررسی کرد. او ابتدا ناهمگونی زیادی در شاخص‌های فرامالی‌ای مشاهده کرد که در انتخاب شرکت‌هایی استفاده می‌شود که احتمالاً از تأمین مالی صندوق بهره می‌برند: هر مدیر مالی شیوه محاسبه اندازه‌گیری خود را دارد. پس از جمع‌آوری سرمایه، نظارت بر شاخص‌های اجتماعی و زیست‌محیطی به تدریج طی جلسات استراتژیک به نفع نظارت بر عملکرد و ظرفیت بقای اقتصادی شرکت‌ ناپدید می‌شود. این محقق همچنین خاطرنشان می کند که اکثریت قریب به اتفاق شرکت هایی که توسط این صندوق اداره می شود به کمک های عمومی متکی هستند: یارانه ها، معافیت های مالیاتی، منابع حاصل از مزایای اجتماعی. این حمایت نهادینه دولتی البته در لفاظی پرطمطراق سرمایه داران حذف می‌شود، زیرا ترجیح می دهند بر فعالیت سودمند شرکت هایی که در آنها سرمایه گذاری کرده‌اند تأکید کنند. هیمر خلاصه می‌کند: «با همه این‌ها، صنعت مالی با اتکا به جیب مالیات‌دهندگان به خود ویترین جدیدی اهدا می‌نماید». او توضیح می‌دهد: «مشکل در جنبش معاصر سرمایه‌داری اخلاقی، این نیست که گروه‌های بزرگ در مورد اعمال ”فضیلت‌آمیز“ خود دروغ می‌گویند، بلکه این است که این گروه‌ها فقط یک بخش بسیار حاشیه‌ای در فعالیت‌های خود را به آن اختصاص می‌دهند. آنچه قابل انتقاد است این تمرکز بر فعالیت‌های «فضیلت‌آمیز» بسیار حاشیه‌ای است که چهره ویرانگر همه فعالیت‌های دیگر را به فراموشی سپرد». از جمله و به ویژه دست‌اندازی به مسائل اجتماعی-اکولوژیکی و کالایی سازی تدریجی آن توسط هیئت مدیره و رهبران شرکت‌هاست .

۱- Camille Wong, « Les fonds “evergreen”, version “patiente” du capital-risque », Les Échos, Paris, 4 janvier 2023. ۲- Jean-François Draperi, Ruses de riches. Pourquoi les riches veulent maintenant aider les pauvres et sauver le monde, Payot, Paris, 2020.

۳-مقاله « فریبکاری موسسه های مسئول » ، لوموند دیپلماتیک، ژوئیه ۲۰۲۱ https://ir.mondediplo.com/2021/07/article3816.html

۴- Site de Dassault Systèmes, rubrique « Notre mission ».

۵- Communiqué de presse, « Les risques climatiques et leurs coûts pour la France », ۶ décembre 2023.

۶- Conférence de M. Pascal Demurger, plénière de clôture de la convention APM (Ateliers des prochains mondes), 2023.

۷- Lire Margot Hemmerich et Clémentine Métenier, « Groupe SOS, l’ogre qui dévore le monde associatif », Le Monde diplomatique, janvier 2023.

۸- « Pourquoi un impact 40/120 ? ».

۹- « Impact40 rencontre CAC40 : Retour sur ce nouveau format inédit ! », ۱۷ septembre 2024.

۱۰- Vincent Himmer, « Le capital, sa logique et ses principes. Le capitalisme “éthique” au prisme de la finance et de l’entrepreneuriat “à impact” », Institut d’études politiques, Paris, thèse de doctorat soutenue le 28 novembre 2024.

۱۱- Chris Sloley, « Comment Philippe Zaouati entend doubler les encours de Mirova d’ici 2030 », ۱۴ novembre 2023.

نویسنده: Thomas Jusquiame روزنامه نگار

منبع: لوموند دیپلماتیک