بحران انرژی یا  بحران در نظام درمانده؟ – احمد هاشمی

مقدمه

کمبود گاز، قطع برق و آلودگی هوای ناشی از مازوت (نفت کوره)، مشکل روزانه مردم در ایران شده است. در ایران، کشور دارنده دومین ذخائر گازی جهان، مدارس و ادارات به دلیل کمبود سوخت بسته می شوند و مردم در سرمای سخت زمستان در صف های طولانی جایگاه های سوخت رسانی برای عرضه بنزین قرار دارند.

به دلیل کمبود بنزین و گازوئیل، محتاج به واردات هستیم. قیمت تمام شده بنزینی که وارد می کنیم، حدودا لیتری ۵۰ تا ۶۰ هزار تومان است و لیتری ۲ هزار ۱۰۰ تومان به مردم فروخته می شود.

در کنار این کمبود، گفته می شود که  میلیاردها تومان در ساعت، درآمد قاچاق سوخت در ایران است.

شرایط کنونی را تنها نمی توان با ناترازی انرژی توضیح داد، در ایران ما با یک نظام درمانده مواجه هستیم.

 سیاست های انرژی در رژیم جمهوری اسلامی

انرژی در هر کشور از جمله در ایران از دو نظر حائز اهمیت اساسی است. اول اینکه تامین و به کارگیری انرژی، نیروی محرکه در زندگی روزانه و در تمامی بخش های مختلف کشور است و در نتیجه عامل اصلی رشد اقتصادی در کشور است. دوم اینکه به دلیل تامین ارز، امنیت ملی و ثبات سیاسی وابسته به حوزه راهبردی سیاست های انرژی در ایران است.

مشخصه های سیاست های انرژی در رژیم جمهوری اسلامی در این بیش از چهاردهه حیاتش عبارتند از: الف-  ناتوانی در حفاظت از منابع موجود، ب- فقدان مدیریت مصرف صحیح، ج- عدم دست یابی به منابع جدید انرژی یعنی انرژی های تجدید پذیر و د-  ناتوانی از کاهش اثرهای زیست محیطی ناشی از انرژی فسیلی.

از سوی دیگر این رژیم از همان ابتدا با گروگانگیری کارکنان سفارت آمریکا و در ادامه با آغاز برنامه هسته ای مشمول تحریم هایی از جانب آمریکا شد.

ادامه برنامه هسته ای توسط رژیم واتخاذ سیاست خارجی مخالفت با “استکبار”،  نفی “نظام سلطه” و “تجدید نظر طلبی بین المللی” منجر به تشکیل “محور مقاومت” در “عمق استراتژیک” و ایجاد “نیروهای نیابتی” شد. اتخاذ این سیاست خارجی  منجربه تحریم های گسترده از سال ۲۰۱۰  در ایران شده و همچنان ادامه دارد.

بحران انرژی به زبان آمار درصنایع

دردآور است که با وجود منابع عظیم گاز و نفت، اکنون در بخش انرژی، ایران دچار یک بحران اساسی است. رژیم جمهوری اسلامی در زمستان با افزایش شدید مصرف گازخانگی، اقدام به قطع گاز مصرفی بخش صنعت می کند. به دلیل وابستگی شدید تولید برق به گاز سبک، صنایع با خطر قطع برق نیز مواجه هستند.

کسری گاز طبیعی روزانه در ایران ۲۰۰ میلیون متر مکعب است. به دلیل این کسری، گاز صنایع در زمستان قطع می شود. در سه ماه گرم سال نیز در صنایع، خاموشی های گسترده اعمال می گردد.

کسری۱۱۰ هزار مگاواتی تولید برق در پیک تابستان، منجر به خاموشی های گسترده در تمامی بخش ها و در سراسر کشور می شود.

از سال ۱۴۰۱ به دلیل محدودیت خوراک گاز، ۶.۲ میلیون تن از محصولات پتروشیمی کاسته شده است که خسارات ناشی از آن در هر سال ۲.۶ میلیارد دلار برآورد می شود و این وضع همچنان ادامه دارد. گزارش های متعدد داخلی از بخش صنعت نشان می دهد که در صنعت فولاد، آلومینیوم و مس ۲۰ هزار میلیار تومان، خسارت ناشی از کمبود برق و گاز است.

نتایج تحریم در حوزه های نفت و گاز

در عرصه نفت، انرژی، پتروشیمی، بانک مرکزی، از جانب شورای امنیت سازمان ملل متحد، آمریکا و اتحادیه اروپا در فاصله سال های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۴ تحریم های سخت گیرانه ای اعمال شد.

این تحریم ها در شش مولفه عمدتا منایع انرژی کشور را مورد هدف قرار داده داده اند: الف- تحریم های تجاری، ب- تحریم های بانکی و مالی، ج- تحریم های حوزه نفت و گاز، د-تحریم های حوزه حمل و نقل، ه – تحریم های بخش فناوری و علمی، و- تحریم زیر ساخت ارتباطی

  به عنوان مثال به دلیل سخت شدن تحریم ها در سال ۲۰۱۲ صادرات نفت ایران از حدود ۲.۳ میلیون بشکه در جولای ۲۰۱۱ به یک میلیون بشکه در جولای ۲۰۱۲ کاهش یافت.

در اثر کمبود مالی ناشی از این تحریم ها، غالب پروژه های نوسازی تاسیسات نفت و گاز کشور به فراموشی سپرده شد.  محدودیت مالی منجر به ناتوانی در ارتقا سیستم های افزایش تولید در میادین مشترک گردید.

نکته مهم در رابطه با تولید گاز طبیعی برای مصرف داخلی و صادرات این است که شش میدان گازی ایران با همسایگان و کشورهای هم جوار یعنی قطر، امارات، کویت، عربستان، ترکمنستان و آذربایجان مشترک است. در سال های گذشته این کشورها به کمک شرکت ها و کارتل های بزرگ نفتی دنیا اقدام به برداشت از این میادین مشترک کرده اند، ولی ایران به دلایل ذکر شده در بالا و از جمله تحریم ها ناتوان از بهره برداری بوده است. عدم بهره برداری از این منابع، موجب کاهش سهم ایران و خسارت اقتصادی غیرقابل جبران شده است.

طبق گزارش فصلی بانک جهانی در شبیه سازی لغو تحریم ها، بهره ایران از لغو تحریم ها تنها از جانب اتحادیه اروپا، بعد از توافق برجام، حدود ۱۳ میلیارد دلار بوده است.

پس از برجام یعنی از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۷ با رفع تحریم ها شرکت های بزرگی  مانند زیمنس، توتال، شل و… به ایران بازگشتند. پیش بینی می شد که به دلیل منابع عظیم طبیعی، راه جذب سرمایه و اعتبار از خارج تسهیل گردد.

خروج امریکا از قرارداد هسته ای و تحمیل مجدد تحریم ها، نقطه عطفی در اقتصاد ایران بود. صادرات نفتی در نیمه نخست ماه ژوئن ۱۰ درصد کاهش یافت، که بزرگترین کاهش از دسامبر ۲۰۱۶ بوده است. شرکت های عمده نفت و گاز مانند توتال، شل واردات نفت خام از ایران را متوقف کردند. سرمایه گذاری خارجی در بخش نفت و گاز نیز متوقف شد.

گفته می شود که کلیه هزینه های که رژیم جمهوری اسلامی در اثر مداخلات نظامی و سیاسی در سوریه، عراق، یمن و لبنان هزینه کرده است، بالغ بر ۳۵۰ میلیار دلار است، این درحالی است که صنعت نفت و گاز ایران در یک برنامه پنج ساله به  مبلغی بین ۱۰۰ تا ۵۰۰ میلیارد دلار نیاز دارد.

رژیم و اصلاح یارانه سوخت

در ایران حامل های انرژی، بخش عمده ای ازیارانه ها را به خود اختصاص داده و سهم آن در بودجه دولت همواره در حال افزایش است.

مصرف انرژی در ایران به شدت یارانه ای است، نتیجه این روش، مصرف بی رویه، تخصیص نادرست و اثرات آن نیز آلودگی هوا و تخریب محیط زیست است.

طبق آمار روش یارانه سوخت در ایران، طوری تنظیم شده است که میزان استفاده یا سهم دهک دهم از یارانه حامل های انرژی در مقایسه با دهک اول ۳۰ برابر است، به عبارت دیگر ثرتمندان ۳۰ برابر از فقرا از یارانه انرژی بیشتر استفاده می کنند.

ایران به عنوان کشور تولید کننده نفت از یکسو به دلیل وابستگی به انرژی فسیلی با معضل انتشار گسترده گازهای گل خانه ای مواجه است و از سوی دیگر نیز به عنوان یک دولت و جامعه رانتیر در مسیر عدم پذیرش اجتماعی انرژی پاک قرار دارد.

مقایسه شاخص های مصرف بنزین ایران و ترکیه، نشانگر ققل شدگی کربنی و وضعیت دولت و جامعه رانتیر ایران با یک دولت وارد کننده انرژی فسیلی یعنی ترکیه، بسیار آموزنده است.

ترکیه	ایران	شاخص ها
۷۹ میلیون	۸۰ میلیون	جمعیت
۲۱ میلیون	۱۹ میلیون	تعداد خودرو
یک دلار و ۵۰ سنت	۲۷ سنت	قیمت هر لیتر بنزین
۸ میلیون لیتر	۸۰ میلیون لیتر	مصرف روزانه سوخت بنزین
۳ میلیارد لیتر	۳۰ میلیارد لیتر	مصرف سالانه
۸۵۷ میلیارد دلار	۳۰۹ میلیارد دلار	تولید ناخالص ملی

منبع: گلوبال اکونومی ۲۰۱۷

بر اساس داده های جدول بالا  قیمت بنزین در ترکیه بیش از پنج برابر ایران است، اما دیگر شاخص ها مانند جمعیت و تعداد خودرو نزدیک به برابر هستند. مصرف بنزین روزانه و سالانه در ترکیه یک دهم مصرف روزانه و سالانه ایران است و ایران سالانه منابع عظیمی را بابت یارانه می پردازد.

ahmad.haschemi@gmx.at